رویداد۲۴- اختلاف
ميان ايران و برخي کشورهاي عربي و در رأس آنها عربستان‌سعودي، داراي
قدمتي چنددهه‌اي و شايد هم قديمي‌تر است. شکل‌گيري تاريخي اختلاف مواضع
کشورهاي عربي با ايران در عصر جديد، البته به دوران حکومت‌هاي پهلوي اول و
دوم برمي‌گردد.
اختلافات بر سر جزاير سه‌گانه خليج‌فارس
و بعدها مجادله بر سر استقلال بحرين، مهم‌ترين نمود اختلاف مواضع ميان
کشورهاي عربي با ايران است؛ زخم چرکيني که در سال‌هاي اخير، به‌ويژه بعد از
قدرت‌گيري روزافزون ايران و گسترش عمق استراتژيکش در حال بازشدن است.
در
آخرين اتفاقات، اعضاي مجلس نمايندگان بحرين در اقدامي جديد، طرحي را
پيشنهاد دادند که به موجب آن از سفر جوانان اين کشور به پنج کشور ازجمله
ايران ممانعت به عمل آيد؛ اتفاقي که مي‌تواند در راستاي گسترده‌ترکردن
دامنه اختلافات ميان ايران و اعراب تحليل شود. با‌اين‌همه، علاوه بر تضاد
منافع در حوزه‌هاي ژئوپلیتيک بايد به تزاحم‌هاي احتمالي مذهبي و سياسي نيز
اشاره کرد.
بااين‌حال،
تلاش دولت‌هاي جمهوري‌اسلامي ايران، برمبناي مماشات و همکاري منطقه‌اي و
حفظ حرمت همسايگي استوار بوده است؛ استراتژي‌ای که تلاش می‌کند منطقه
ناآرام خاورميانه، بيش از اين در تلاطم و تحت نفوذ نيروهاي خارجي نباشد.
تلاش
محمد‌جواد ظريف، وزير امورخارجه ايران، براي تشکيل مجمع گفت‌وگوهاي
منطقه‌اي و پيام به سياسيون 6 کشور حاشيه خليج‌فارس (قطر، بحرين، کويت،
عمان، امارات متحده عربي و عربستان) درهمين‌راستا ارزيابي مي‌شود.
اگرچه
طرح پيشنهادي ايران، مورد استقبال مقامات کشورهاي قطر و عمان قرار گرفت
اما دولتمردان رياض، در قبال طرح پيشنهادي ايران مخالفت کردند و مانع ايجاد
اين مجمع شدند؛ تصميمي که در سال‌هاي اخير نيز تکرار شد و در واکنش به
قدرت‌گيري ايران در منطقه خاورميانه، موج تخاصمات کشورهاي عرب منطقه و در
رأس آنها، عربستان در قبال ايران به‌شدت افزايش يافته است. وضعيت رقابت‌ها و
مخالفت‌هاي رياض با تهران به سمتي پيش رفته که نشريه معروف فارن‌پالسي نيز
در گزارشي تحليلي، اين ادعا را مطرح کرده است که عربستان و ايران
درحال‌حاضر با يکديگر در جنگ هستند اما نه به صورت علني! از نظر اين نشريه
آمريکايي، الگوي موجود به‌تدريج به جنگ تند و جدي مستقيم تبديل خواهد شد و
دوباره به جنگ‌هاي نيابتي در سرزمين‌هاي ديگر عقب‌نشيني مي‌کند.
علاوه
بر اقدامات خصمانه عربستان نسبت به ايران، ديگر کشورهاي عربي، گاهي مواضعي
غيردوستانه را نسبت به تهران اتخاذ کرده‌اند. به گزارش ايرنا به نقل از
الوسط، تعدادي از اعضاي مجلس نمايندگان بحرين در اقدامي خصمانه، طرح عجيبي
را به مجلس ارائه دادند و خواستار تصويب هرچه سريع‌تر آن شدند. به موجب اين
طرح از دولت خواستند تا از سفر شهروندان جوانشان به کشورهاي ايران، عراق،
سوريه، لبنان و يمن جلوگيري کنند. پس از رأي‌گيري، احمد الملا، رئيس مجلس
نمايندگان بحرين، خواستار رأي‌گيري مجدد در هفته آينده شد زيرا هم تعداد
موافقان و هم تعداد مخالفان اين طرح بالا بود. اين طرح، 11 رأي موافق، 9
رأي مخالف و يک رأي ممتنع داشت و سه نماينده ديگر باوجود حضور در جلسه در
رأي‌گيري شرکت نکردند.
افزايش عمق ژئوپلیتيک ايران؛ علت نگراني سعوديها
در
راستاي پيگيري و تحليل دقيق‌تر اين تصميم، پارلمان بحرين و تخصمات
چند‌ساله اخير کشورهاي عربي علیه ايران، کامران کرمي، کارشناس مسائل
عربستان و حوزه خليج‌فارس به «وقايع‌اتفاقيه» مي‌گويد: «فارغ از پيشينه
کينه‌هاي تاريخي ميان ايران و اعراب، در سال‌هاي بعد از انقلاب مي‌توان به
دو بحث قدرت‌گيري ايران در منطقه و نيز الهام‌گيري شيعيان کشورهاي عربي از
انقلاب اسلامي ايران اشاره کرد. عمدتا، حمايت ايران از شيعيان جهان، به
گمان رهبران سياسي کشورهاي عربي و بهطورخاص مقامات سعودي، به‌منزله گسترش
نفوذ ايران در جهان عرب تلقي شد.»
درهمين‌راستا
باید به دو نکته اساسي اشاره کرد: «يکي اينکه صرف عصبي بودن و نارضايتي
برخي کشورهاي عربي از ايران را نبايد به اين معنا تلقي کرد که تهران حق
ندارد از منافعش دفاع کند. بسيار از اين کشورها از همسايگان ايران هستند؛
ازاين‌رو، ما داراي حدودي از منافع در ارتباط با آنها هستيم. ديگر نکته‌اي
که بايد مورد توجه قرار بگيرد با موضوع ورود ايران به کشورهاي عراق و سوريه
بوده که در چارچوب دفاعي و با دعوت خود اين کشورها صورت گرفته است. اين
نفوذ منجر به افزايش قدرت و نقش ايران در منطقه خاورميانه شده؛ بنابراين
اين موضوع موجب نارضايتي عربستان و متعاقب آن، برخي ديگر از کشورهاي عربي
شده است.»
اين
پژوهشگر مسائل عربستان و حوزه خليج‌فارس در ادامه گفت: «اگرچه نگاه ايران
به تحولات منطقه ايدئولوژيک نيست اما روند قدرت‌گيري این کشور بر‌اساس آنچه
اکنون در سطح منطقه مطرح مي‌شود، عملا به اين ذهنيت سعوديها شکل داده که
ايران نقشي ايدئولوژیک در رهبري شيعيان ايفا مي‌کند اما برخلاف تصور
مقامات رياض، حضور ايران در ژئوپليتيک منطقه با ايدئولوژي ايران گره خورده
است؛ به اين معني که در مکان‌هايي که ايران حضور دارد، حلقه‌هاي مقاومت
موردنظر تهران است؛ از اين رو، مي‌توان ابراز کرد که ژئوپليتيک شيعه،
جايگاه ايران را در منطقه تحکيم و تثبيت کرده و اين مسئله، تصور غلط مقامات
سياسي کشورهاي عربي را درپي داشته است.»
همچنين،
کرمي خاطرنشان کرد: «ايران در مقاطع مختلف گفت‌وگوهاي دوجانبه و چندجانبه
با شوراي همکاري خليج‌فارس و بهطورخاص، عربستان را پيشنهاد داده اما
مسئله‌اي که سبب شده تا گفت‌وگوها به بن‌بست برسد، دست برتر ايران و فقدان
امتيازات و ابزارهايي است که عربستان در اختيار دارد. اگر سعوديها بخواهند
پيشنهاد ايران براي گفت‌وگو را بپذيرند، عملا اقتدار و برتري آن را در
خاورميانه پذيرفته‌اند چون آنها ابزارهاي لازم را براي گرفتن امتياز از
این‌کشور در دست ندارند و معتقد هستند از سرگيري گفت‌وگو، تأييدي بر نفوذ
گسترده ايران در سطح منطقه است.
براي
تأييد اين مدعا، اگر محورهاي مذاکره را عراق، سوريه، يمن و لبنان در نظر
بگيريم، به وضوح شاهد هستيم که عربستاني‌ها در مقابل ايران که در شرايط
حاضر در اين مناطق هم از حيث حضور ذهني و عملياتي دست بالا را دارد، ناتوان
هستند و مذاکره به‌عنوان را تأييدي بر قدرت و نفوذ این‌کشور در منطقه
ارزيابي مي‌کنند.»
او
همچنين در ارتباط با موضوع امکان و ضرورت تنش‌زدايي و مذاکره ايران و
عربستان به «وقايع‌اتفاقيه» گفت: «درحال‌حاضر از نظر استراتژيک، اين ضرورت
وجود ندارد که ايران مشتاقانه خواستار تنش‌زدايي و گفت‌وگو با عربستان
باشد. چرايي اين مسئله را مي‌توان به برتري ايران در سطح عملياتي منطقه و
ذهنيت منفي برخي مقامات عربي نسبت به پيروزي‌هاي ايران در منطقه دانست با
اين وجود، حتي اگر در شرايط حاضر، ايران فرايند تنش‌زدايي را در منطقه آغاز
کند و عربستان به تلاش آن پاسخ مثبت دهد، درنهايت، برد استراتژيک با تهران
است؛ يعني در هر صورت مي‌توان موضوع را بُردي دوجانبه براي ايران تلقي
کرد. به اين شرح که در شرايط کنوني در صورت عدم مذاکره يا در صورت آغاز
فرايند آن، ايران برنده تحولات منطقه است.»
*تیک