«مجال بی رحمانه اندک بود و واقعه سخت نامنتظر.»* بعد از واقعه اما هر روز مردم صبحشان را با تصاویر دردناکی آغاز می کردند از اسیب دیدگان و آتش نشان هایی که در فراق همکاران و دوستانشان می سوختند. تا امروز گزارش های متعددی درباره واقعه تلخ پلاسکو منتشر شده است که در بیشترشان جای امدادگران سلامت -روان خالی بود. با این حال گفت و گو با مرجان فتحی، یکی از افراد گروه سلامت - روان حکایت دیگری را بیان می کند. مرجان فتحی، کارشناس مسئول واحد سلامت روانی؛ اجتماعی و اعتیاد شبکه بهداشت و درمان اسلامشهر که زیر مجموعه علوم پزشکی تهران است از فعالیت های این گروه می گوید و اینکه برای تخمین زدن، میزان آسیب های روانی این واقعه، زود است. «باید دید که چقدر آسیب دیدیم و این زمانی مشخص می شود که ما آمارهای دقیقی از تعداد کشته شدگان و خانواده آن ها و مصدومان واقعه داشته باشیم. مراسم تشیع باید تمام شود تا ما بتوانم برآوردی در این زمینه داشته باشیم.»
پلاسکو بعد از آتش
مرجان فتحی عضو گروهی است که از طرف مرکز سلامت روان وزارت بهداشت و سه دانشگاه تهران، ایران و شهید بهشتی برای رسیدگی به سلامت روان آسیب دیدگان پلاسکو تشکیل شده است. او روایتی دارد از فعالیت هایی که تا کنون این گروه انجام داده اند و همچنین از افرادی که به نوعی با این واقعه درگیر بودند، می خواهد در صورت مواجه با هر مشکلی به مراکز سلامت - روان وزارت بهداشت مراجعه کنند و مطمئن باشند که به صورت رایگان بهترین خدمات به آن ها ارایه می شود.
خانم فتحی می گوید: «ما از صبح جمعه کارمان را منطقه شروع کردیم و همچنین تیم های ما در ایستگاه های آتش نشانی و اورژانس مستقر شدند. یک محل استقرار در منطقه پلاسکو داشتیم و از سوی دیگر روان شناس های ما در مراکز جامع سلامت مشغول ارایه خدمات به خانواده های قربانیان و آسیب دیدگان بودند. در این دوره ما فعالیت های متعددی انجام دادیم. اولین اقدام ما در محل این بود که مصدومان و خانواده هایی که در این اتفاق گمشده داشتند، را پیدا کنیم، همچین با توجه به ارتباط گسترده ای که وزرات بهداشت با آتش نشانی داشت، این امکان را برای ما فراهم می کرد تا کسانی که سوالاتی داشتند به مسئول مورد نظر معرفی کنیم. »
مهمترین اقدامی که این گروه در روزهای نخست بعد از واقعه انجام داد، گوش سپردن به دردهای آسیب دیدگان بود: «به هر حال آتش نشان ها و تیم اورژانس از نظر روحی نیاز به مراقبت داشتند. ما سعی کردیم که تمام این افراد را پوشش دهیم. بنا بر آموزش های ما در روزهای اول حادثه خدمات روان شناسی ارایه نمی شود و حضور ما بیشتر جنبه ی حمایتی داشت. ما با افراد صحبت می کردیم که به چه چیزهایی نیاز دارند. در واقع بیشتر از هر چیز افراد آسیب دیده نیاز به این دارند که بتوانند درباره ی تجربه خودشان از بحران صحبت کنند و این موارد حضور روان شناسان بسیار موثر است.»
مستقر شدن انجمن های روان پزشکی و جمعیت پیش گیری از خودکشی: «در روزهای بعد ما توانستیم با انجمن روان پزشکی و جمعیت پیش گیری از خودکشی ارتباط برقرار کنیم. در صورتی که افرادی نیازمند بودند و دارای حالت روانی حاد در آن ها بروز پیدا کرده بود را به بیمارستان روزبه و بخش روان پزشکی بیمارستان بانک ملی ارجاع می دادیم که خدمات مورد نیاز به آن ها ارایه شود. کارشناسان سلامت روان در مراکز بهداشتی روانی هم با توجه به مناطق تحت پوششی که داشتند، سعی می کردند، با خانواده های آسیب دیده، ارتباط برقرار کنند.»
ظاهرا گروه امداد کانالی راه اندازی کرده بودند برای ارایه گزارش های روزانه «برای ارایه خدمات بهتر در این زمینه، ابتدای هر روز در ستاد جمع می شدیم و در مورد چگونگی ارایه خدمات بهتر بحث می کردیم و در آخر هر روز گزارش هایی را در کانالی که به همین منظور درست شده بود، می گذاشتیم تا بتوانیم با ارایه این گزارش ها روز بعد تصمیم گیری های بهتری برای ارایه خدمات بهتر انجام دهیم.»
برنامه روزانه این امدادگران سلامت - روان بنا بر گفته های این عضو گروه از این قرار بود؛ «فعالیت های اعضای گروه، بدون وقفه از 8 صبح تا پنج بعد از ظهر ادامه داشت، البته مسئولان وزارتخانه و ستاد معمولا تا پاسی از شب درگیر بحران بودند تا بتوانند خدمات بیشتری ارایه دهند. ما تیم سیار هم داشتیم که در منطقه پلاسکو گشت می زدند و با خانواده هایی که می خواستند به دلیل بحرانی که با آن رو به رو بودند به ساختمان پلاسکو نزدیک شوند، صحبت می کردیم تا بتوانند این بحران را راحت تر پشت بگذارند و مشکل حادی برایشان پیش نیاید. خیلی از خانواده ها نماز می خواندند و دعا می کردند. ما آن ها را همراهی می کردیم.»
تشکیل این گروه با این کادر تخصصی بی سابقه بود
«اگر چه در بحران هایی چون زلزله بم و آذربایجان گروه های سلامت - روان تشکیل شده بودند اما طبق تجربه ای که من دارم، چنین تشکلی که در آن روان پزشکان و روان شناسان بسیار خبره و متخصص حضور داشته باشند، تا امروز به این شکل تشکیل نشده است. به عنوان مثال، دیشب گروهی از پزشکان زبده به در منزلی که در مورد آن گزارشی ارایه شده بود، رفتند تا کمک های مورد نیاز را به فرد مورد نظر ارایه دهند. بارها به ما در مورد کسانی که افکار خودکشی دارند یا یاس و ناامیدی در آن ها دیده شده، گزارش هایی ارایه شده و ما سعی کردیم خودمان را به محل حادثه برسانیم و اقدامات ضروری را انجام دهیم.»
فتحی در ادامه صحبت هایش در مورد نحوه کمک رسانی در ایستگاه های آتش نشانی و اورژانس ها می گوید:«قلعه مرغی یکی از ایستگاه های آتش نشانی بود که در اولین شیفت در حادثه پلاسکو حضور داشتند. کارشناسان ما متشکل از یازده نفر در این ایستگاه حضور پیدا کردند تا بتوانند خدمات سلامت روانی ارایه کنند. ما جلسات آموزشی مختلف مدیریت بحران و استرس در این ایستگاه ها گذاشتیم. البته در بعضی از ایستگاه ها به دلیل شرایط روحی خاصی که حکم فرما بود، خیلی از فعالیت ها استقبال نکردند ولی با این حال ما به وظیفه خودمان عمل کردیم.»
6 ماه خدمات رایگان
در این بین نیازسنجی هایی هم از سوی ارگان های مختلف انجام گرفت:«این اتفاق فرصتی شد تا ارتباطات بین بخشی گسترده ای میان ارگان ها و نهادهای مربوطه برقرار کنیم. تعامل هایی هم صورت گرفت که امیدواریم ادامه پیدا بکنند. یکی از تصمیماتی که گرفتیم این بود که تا شش ماه همه مراکز خدمات رایگان به خانواده های آسیب دیده ارایه کنند. کلیه مرخصی ها لغو شد و همه در مراکز خود مستقر هستند. از آنجاییکه قرار بود پنجشتبه تشیع جنازه داشته باشیم. نیروها را هماهنگ کرده بودیم که در بهشت زهرا حضور داشته باشند که این قرار با توجه به تغییر برنامه ها لغو شد.»
فتحی همچین می گوید:« چون تا به امروز هنوز نتایج گزارش ها ارایه نشده و آمارها جمع آوری نشده است، نمی تواند درباره شرایطی که گذشت اطلاعات بیشتری بدهد اما این نکته را نباید از یاد برد که خانواده های قربانیان پلاسکو بسیار نگران بودند و این یک واکنش طبیعی به یک اتفاق غیر طبیعی بود و نیاز به مراقبت وجود دارد. هدف ما در یک هفته اول بحران ارایه خدمات حمایتی طبق پروتکل موجود است.»
این دکتری روانشناس سلامت معتقد است که روان شناسان برخلاف نگاه بدبینامه برخی از افراد، می تواند برای پشت سر گذاشتن بحران بسیار موثر باشد: «روان شناسان و روان پزشکان نیروهای متخصصی هستند و با استفاده از تکنیک های تایید شده رنج و الام ما را آرام کنند تا افراد درگیر واقعه آسیب کمتری ببینند. حضور روان شناسان به عنوان نیروی متخصص همانقدر ضروری است که التیام ناراحتی های جسمی. سال هاست جسم و روان را دو تا موضوع جدا از هم نمی دادند. در حال حاضر زمانه ای است که این مسئله ثابت شده که اگر آموزش های صحیحی به افراد داده شود آن ها می توانند بهتر بحران را پشت سر بگذارند.»
بنا بر نظر او، سوگ نیاز به گذشت زمان دارد:«کار ما این است که متناسب با ظرفیت های افراد و نیازشان به آن ها کمک می کنیم و این کمک متفاوت است. برخی ها نیاز دارند تا مداخلات روان شناسی بیشتری برایشان اجرا بشود. این افراد باید شناسایی شوند. نباید ما آن ها را از دست بدهیم و به حال خود رها کنیم. واقعیت این است که ما می توانیم کمک کنیم این ناراحتی ها و رنج ها زودتر التیام پیدا کند. به هر حال، سوگ نیاز به زمان دارد تا افراد بتوانند دوباره خودشان را پیدا کنند. یادمان نرود که این فقدان کوچکی نیست و نیاز به گذشت زمان زیادی دارد.»
نمی توانیم فعلا میزان آسیب های روانی این واقعه را تخمین بزنیم
«برای اینکه میزان آسیب های روانی این واقعه تخمین زده شود، زود است. اینکه چقدر آسیب دیدیم، زمانی مشخص می شود که ما آمارهای دقیقی از تعداد کشته شدگان و خانواده آن ها و مصدومان واقعه داشته باشیم. مراسم تشیع جنازه ها باید تمام شود تا ما بتوانم برآوردی در این زمینه داشته باشیم. یک حادثه وقتی اتفاق می افتد در این سطح ابعاد مختلف دارد.»
فتحی با بیان این مطلب، ادامه می دهد: «یکی از مسایلی که من می خواهم یادآوری کنم این است که به جز در نظر گرفتن، ابعاد منفی این اتفاق ما شاهد بخش های دیگری هم بودیم. من همین دیروز که محل حادثه بودم دیدم که تعدادی از مردم برای آتش نشان ها و نیروهایی که آنجا فعالیت می کردند، آش و هدایای دیگری آورده بودند و از آسیب دیدگان دلجویی می کردند. این همدلی و وفاقی که اتفاق افتاده هم باید دیده شود. در یک بحران مردم احساس می کنند به هم نزدیک هستند. بحران یک جنبه ندارد. بهترین کاری که می توانیم بکنیم فقط روی بخش منفی بحران متمرکز نباشیم. من در شبکه های اجتماعی می دیدم که مردم سلفی های مختلفی گرفتند، کار خوشایندی نبود، دل همه رو به درد آورد اما ما صحنه های زیبا هم دیدم. برای اینکه جنبه های منفی به روان مردم آسیب نرساند ما باید روی بخش هم مثبت هم نگاهی بیاندازیم.»
او با بیان اینکه اقدامات این گروه طبق دستورالعمل های بین المللی انجام می شود، از دردی که گروه های امداد می کشند، می گوید: «مسئله ای که نباید فراموش کنیم این است؛ افرادی که در تیم سلامت اجتماعی کار می کنند، انسان هستند. افرادی هستند که درست است که تخصص دارند. از عواطف انسانی بهرمند هستند. واقعیت این است که ما خبر را از دور می شنویم یک ماجرای دیگر است. وقتی وارد منطقه می شویم. ما هم به نوعی امداد رسان محسوب می شویم. چه کاری از دستمان بر می آید طبیعتا رنجی که تحمل کردیم، رنجی که بسیار بود. خیلی خانواده هایی که دنبال عزیزانشان می آمدند خیلی دردناک بود و ما را تحت تاثیر قرار می داد، ما روان شناسان هم گریه کردیم و خیلی غمگین می شدم. در روز که کار می کنم خوب هستم و نزدیک غروب غم هایمان بیشتر می شود.»
این دکتری روان شناس سلامت در این گفت و گو بارها و بارها تاکید می کند که این اتفاق فرصت مهمی بود تا به ما یادآوری کند، کمبودهایی که در این موارد داریم جبران کنیم، به عنوان مثال مهمترین اقدام این است که از این پس تعاملی بین سازمان های مختلفی که در این زمینه کار می کنند ایجاد شود تا مواقعی که این اتفاقات می افتد از پتانسیل بالاتری بهره مند شویم و کارهایمان هم پوشانی نداشته باشد و بتوانیم خدمات بهتری در بحران و بروز بلایا ارایه دهیم.
* احمد شاملو