پیشتر‌ها خورشید که هنوز روز را به پایان نرسانده بود، جنگل‌های انبوه گیلان را کورکورانه به سمت چراغهای نیمه روشن خیابان‌ها ترک می‌کردند تا با شکار حشرات گرد آمده در جوار نورهای جیوه‌ای سفید چراغهای خیابان دلی از عزا درآورند اما حالا چند سالی می‌شود که دیگر گیلک‌ها خبری از شوپرها یا خفاش‌ها ندارند. حالا دیگر غار شوپره یا غار شاه خانی که در مجاورت کوه عطاکوه در مسیر روستای سرچشمه و بالای چشمه شاه خانی قرار دارد، خالی از ساکنان همیشگی خود شده است. خفاش‌هایی که روزگاری سبب شده بودند تا نامشان بر روی این غاز باقی بماند.
نام خفاش که می‌آید صحنه‌های ترسناک فیلم‌های هالیوودی خاطره‌ها را پر می‌کند اما ترس از خفاش‌ها برای مردم بومی یک واقعیت به شمار می‌آمدند چرا که خفاش‌ها همیشه بخشی از طبیعت سبز شمال ایران را تشکیل می‌داده‌اند. خفاش‌هایی که کمتر نامشان در فضای مجازی به چشم می‌خورد و کمتر کسی از نام و نشان آنها در ایران با خبر است. گونه‌هایی از میان هزار و 240 گونه خفاش در جهان که ایران روزگاری جنگل‌ها و غارهای شمال ایران را برای سکونت انتخاب کرده بودند و حالا به واسطه نصب دکل‌های مخابرات و دکل تلویزیون کسی از سرنوشت آنها خبر ندارد و مردم بومی گیلان نیز می‌گویند که چند سالی می‌شود که شوپره‌ها را ندیده‌اند و غارهای منطقه به خصوص غار شوپره که روزگاری به خاطر وجود خفاش‌ها این نام را بر آن نهاده بودند از وجود این پرنده‌های شب خالی شده است. اما چه دلایلی می‌تواند این شوپره‌ها یا خفاش‌ها را از گیلان فراری داده یا آنها را به مکان‌های دیگری کوچ داده باشد؟
متهم ردیف یک: پارازیت
شاید آن زمان که گراهام بل برای اولین بار صدای واتسون را از پشت دستگاه تلفن شنید به این فکر نمی‌کرد که این اختراعش سال‌های بعد پس از توسعه چه تاثیراتی می‌تواند نه تنها بر جامعه انسانی بلکه در زندگی جانوران دیگر داشته باشد. توسعه وسایل ارتباطی از تلفن همراه، امواج وای فای و موج‌های رادیویی گرفته تا امواجی با طول موج‌های پایین برای فیلترینگ شبکه‌های اجتماعی امروزه توانسته است زندگی حیوانات را به خطر بیاندازد. تحقیقات علمی نشان داده است که امواج الکترومغناطیسی یکی از اشکال آلودگی‌های محیطی هستند که می‌توانند به حیات وحش آسیب وارد کنند. دکل‌های تلفنی نصب شده در محیط زندگی جانواران به واسطه تابش‌های مستمر تاثیرات طولانی مدتی از جمله کاهش قدرت دفاعی طبیعی آنها، از بین رفتن سلامتی جانوران، اختلال در تولید مثل و از بین رفتن قلمر زندگی آنها به واسطه تخریب محیط زیست روی گونه‌های جانوری دارد. امواج الکترو مغناطیس می‌تواند تاثیرات منفی روی موش‌ها، خفاش‌ها و پرندگانی مانند پرستو داشته باشد. بنابراین آلودگی مایکروویو و امواج رادیویی دلایل بالقوه‌ای را برای کاهش جمعیت حیوانات و از بین رفتن زندگی گیاهی تشکیل می‌دهد. تا به امروز نتایج حاصل از مطالعاتی که بر روی تاثیرات تابش امواج الکترومغناطیس در رابطه با یافتن غذا در خفاش‌ها انجام شده تا حد زیادی مبهم مانده است. فعالیت خفاش در مکان‌هایی که میزان میدان الکترومغناطیسی آن قوی‌تر از ۲ ولت بر متر است به طور قابل توجهی در مقایسه با سایر مکان‌هایی که سطح الکترومغناطیس صفر است، کاهش می‌یابد. همچنین تحقیقات نشان داده است که وقتی قدرت میدان مغناطیسی در سطوح پایین‌تری تا فاصله ۴۰۰ متری با رادار خفاش باشد تفاوت معناداری در کاهش فعالیت خفاش دیده نمی‌شود. این نشان می‌دهد که یک سیگنال با ویژگی‌های خاص می‌تواند تاثیر منفی در یافتن غذای خفاش داشته باشد.
به هر حال، تا حد زیادی پیش بینی شده که کاهش فعالیت خفاش در زیستگاه‌هایی که در معرض تابش الکترومغناطیسی است ممکن است در نتیجه افزایش القای حرارتی باشد و خطر ابتلا به هیپوترمی در اثر گرما (تخریب سلول در اثر گرمای زیاد) بیشتر از خطر در معرض تاثیر مستقیم تابش و فراکانس‌های رادیویی و مایکروویو برای خفاش‌ها باشد.
تاثیر بالقوه تشعشعات مایکروویو بر روی خفاش‌ها
بسیاری از مطالعات نشان داده است که زندگی پرندگان و حشرات در مجاورت دکل تلفن همراه تاثیری منفی بر روی زاد و ولد آنها داشته است. اگر زاد و ولد حشرات در یک منطقه مشخص مختل شده باشد در جمعیت حشرات نیز تاثیر می‌گذارد و در نتیجه در جمعیت خفاش‌ها نیز اثرگذار است. اما این تنها یک نظریه است. دکل‌های وای فای و تلفن موبایل میدان مغناطیسی در حدود ۰.۵ تا ۲ ولت متر پراکنده می‌سازد. از این رو احساس می‌شود که توان خروجی از این دکل‌ها بسیار پایین‌تر از این است که تاثیری منفی در خفاش‌ها داشته باشد. به هر حال مطالعات هنوز در مراحل ابتدایی خود هستند و دانش کمی درباره تاثیر دکل‌ها در زندگی خفاش‌هایی که در مجاورت مستقیم آنها هستند، وجود دارد.
راه کار انگلستان برای جلوگیری از اختلال در زندگی جانوران
نویزهای فرکانسی فوق العاده بالا که توسط دکل‌های وای فای و تلفن همراه انتشار می‌یابند (2.4 و 5 گیگاهرتز) برای شنوایی خفاش بیش از حد بالا هستند. خفاش‌ها می‌توانند نویزهای فرکانس بالا مانند تجمعات پشه (17 کیلو هرتز) را بشنوند اما به طور کلی در انگلستان برای جلوگیری از تداخل امواج تولید شده توسط انسان با امواج تولید شده توسط اکثر گونه‌های خفاش فراکانس‌های پایین را در نظر می‌گیرند.
خفاش‌ها نویزهای اضافی را فیلتر میکنند
البته گونه‌ای خفاش به نام Nyctalus توانایی شنیدن فرکانس‌هایی پایین‌تر از منفی۲۰ کیلوهرتز را دارد. علاوه بر این، بسیاری از گونه‌های دیگر خفاش‌ها هستند که توانایی تماس با یکدیگر را به وسیله امواج زیر فرکانس ۲۰ کیلوهرتز در خود به وجود آورده‌اند. به هر حال خفاش‌ها توانایی برقراری ارتباط با دیگران را دارند. این نشان می‌دهد که آنها ممکن است قادر به فیلتر کردن نویزهای اضافی باشند، مگر صداهای بسیار بلند. به عنوان مثال اگر خفاش‌ها نتوانند با یکدیگرتماس برقرار کنند یا ساختار سیگنال‌هایی که در محیط تولید می‌شوند شبیه به هم باشند در پاسخگویی خفاش‌ها اختلال ایجاد می‌شود.
متهم ردیف دوم: نورهای مصنوعی
زندگی شهرنشینی بدون نور و روشنایی معنی ندارد. تیرهای چراغ برق، نورپردازی‌های شبانه، لوسترهای نورانی مغازه‌ها و پنجره‌های نورانی خانه‌های روی زمین، این سیاره سبز را حتی از قمر خود هم نورانی تر کرده است. همین مسئله موجب شده تا زندگی جانوران ساکن بر روی آن از حالت طبیعی خارج شود. حامد میرزاخلیل، کارشناس آلودگی نوری در این‌باره به ابتکار می‌گوید: انواع خفاش‌ها در اکوسیستم‌های مختلفی زندگی میکنند. برخی از آنها در شهرها روی درختان و در شکاف ساختمان‌ها و برخی از آنها در غارها زیست میکنند. به گفته این فعال محیط‌زیست، خفاش‌هایی که در شهر زندگی میکنند به دلیل سیستم متفاوت بینایی‌شان دو گونه رفتار از خود نشان می‌دهند. او ادامه می‌دهد: گونه‌ای از آنها برای فعالیت و شکار، بالای چراغ خیابان‌ها و در ارتفاعات به صورت افقی پرواز میکنند که ما فقط صدای آنها را می‌شنویم و پروازهای این دسته به سمت جلو و عقب، تند و تیز است اما گاه مجبور می‌شوند وارد مخلوط روشنایی شوند و به شکار بپردازند. هر از گاهی در طول پرواز تغییر مسیرهای تندی دارند و اغلب در اطراف تیرهای چراغ برق می‌چرخند.
میرزاخلیل با اشاره به گونه‌هایی که نزدیک تیرهای چراغ برق به شکار می‌پردازند، توضیح می‌دهد: این گروه از خفاش‌ها به منابع غذایی بیشتری دسترسی دارند که این بدلیل جذب حشرات به این چراغ‌ها است. به طور مثال شاپرکی به نام پیمپانات وجود دارد که اندام شنوایی دارد که کمک می‌کند تا امواجی که خفاش آن را تولید می‌کند، بشنود. اندام این شاپرک به اسم پیم‌پانی است و با این اندام می‌تواند خطر را تشخیص دهد و سقوط‌های ناگهانی داشته باشد تا از دست خفاش‌ها فرار کند و طعمه آنها نشود. این کارشناس آلودگی نوری می‌افزاید: متاسفانه زیر نورهای مصنوعی، این اندام شاپرک از کار می‌افتد و امواج را دریافت نمی‌کند و در نتیجه راحت‌تر شکار می‌شود؛ این پدیده باعث می‌شود تا منابع غذایی بیشتری در دسترس خفاش‌ها قرار گیرد در حالی که قطعا این منبع غذایی برای خفاش‌هایی که در ارتفاعات بالاتر زندگی میکنند و از چشم انسان دور هستند کمتر خواهد بود.
این پژوهشگر با بیان این‌که افرادی که از دیده نشدن خفاش‌ها در منطقه خود حرف می‌زنند از خفاش‌هایی می‌گویند که در سطح زمین و در محدوده تیرهای چراغ برق پرواز میکنند، می‌گوید: بعضی از حشراتی که زیر لامپ بخار جیوه‌ای که نور سفید دارند، جمع می‌شوند حالت تدافعی کمتری دارند و بیشتر به دام خفاش‌ها می‌افتند. از دیگر خطراتی که خفاش‌های شهری را تهدید می‌کند تصادف با خودروهای در حال حرکت است. این خفاش‌ها به دلیل پرواز در سطح پایین، با وسایل حمل و نقل شهری برخورد میکنند. او با اشاره به پژوهش‌هایی که انجام شده، بیان می‌کند: پیش از اینها تصور می‌شد که خفاش‌ها تنها دارای یاخته‌های استوانه‌ای در شبکیه چشم خود هستند. یاخته‌های استوانه‌ای سلول‌هایی در شبکیه چشم هستند که قابلیت دید در شب را برای خفاش‌ها بیشتر می‌کند اما قدرت تشخیص رنگ به آنها نمی‌دهد. اما کشفیات جدید نشان داده است که خفاش‌ها در سیستم بینایی خود یاخته‌های مخلوطی نیز دارند. یاخته‌های مخروطی دید در روز را برای خفاش‌ها محیا می‌کند و سبب تشخیص رنگ هم می‌شود. به گفته میرزاخلیل، عاملی که سبب محدودیت در عملکرد این سلول‌ها می‌شود اشعه فرابنفش است که کم و بیش در لامپ‌های خیابانی جیوه‌ای یافت می‌شود. البته فرابنفش برای اثرگذاری نیاز به سیستم شبکیه، زجاجیه و قرنیه دارد. این دو یاخته استوانه‌ای و مخروطی به خفاش قدرت دید در روز و شب را می‌دهند که به آن مسوپیک می‌گویند. این فعال در حوزه آلودگی نوری با بیان مثالی توضیح می‌دهد: حال اگر به هر دلیلی خفاش نتواند در شب به فعالیت و شکار بپردازد، در روز به شکار می‌‌رود اما در فضای روز خیلی ناتوان است و خطرات بسیاری از جمله برخورد با ساختمان‌ها، موانع و درختان او را تهدید می‌کند. اگر چه پژوهشگران ثابت کرده‌اند که عملکرد سیستم بینایی خفاش در شب، بسیار بیشتر از روز است، تنها به این دلیل که امواج را راحت‌تر ارسال می‌کند. به این حال فرضیه‌ای وجود دارد که نور مصنوعی چه مشکلاتی را برای خفاش‌ها به وجود می‌آورند؟
او در این‌باره اظهار می‌کند: بررسی این فرضیه حکایت از آن دارد که سیستم پژواک‌یابی خفاش‌ها در زیر نور مصنوعی دچار اختلال می‌شود. به عبارتی دیگر آنها به درستی نمی‌توانند امواج را پژواک دهند. از آنجایی که سیستم بینایی خفاش‌ها در شب فعال‌تر است، طبیعتاً شاهد رفتارهای روشنایی‌گریز از آنها هستیم این رفتار به دلیل ساختار بینایی در پستاندارهایی که شب فعال هستند بیشتر دیده می‌شود. اما اختلال در پژواک‌دهی توسط پروتوهای روشنایی در شب، آنها را مجبور به شکار در روز می‌کند. میرزاخلیل ادامه می‌دهد: تئوری دیگری وجود دارد که می‌گوید نور بر امواجی که به خفاش‌ها ارسال می‌شود اختلال ایجاد می‌کند و باعث می‌شود که پژواک با فواصل کوتاهی منتشر شود. در نتیجه خفاش در دریافت پاسخ پژواک دچار مشکل می‌شود. البته فرآیند این اتفاق به درستی مشخص نیست. فرضیه دیگر مربوط به میدان مغناطیس زمین و تاثیر نور مصنوعی بر آن است. میدان مغناطیسی به خفاش در جهت‌یابی و جابه‌جایی آنها کمک می‌کند که نور مصنوعی و پارازیت‌هایی که به دست بشر در محیط متساعد می‌شوند نیز می‌تواند روی میدان مغناطیسی اثرگذار باشد و خفاش را در تشخیص میدان مغناطیسی با مشکل مواجه کند و روی شکار و تغذیه آن نیز تاثیر گذار خواهد بود. این پژوهشگر بیان می‌کند: اختلال در ترشح هورمون ملاتونین در خفاش نیز قابل تامل است. ترشح ملاتونین در شب 10 برابر روز است و تنظیم‌کننده ساعت بیولوژیک او است. اختلال در ترشح این ماده می‌تواند فعالیت‌های تولید مثلی از جمله کاهش ذخیره اسپرم، تاخیر در لقاح و جفت‌گیری و تاخیر در خواب زمستانی را با مشکل مواجه کند و این موضوع سبب خواهد شد تا جمعیت آنها کاهش یابد. از آنجایی که ملاتونین در تاریکی ترشح می‌شود،کمترین نور مصنوعی در شب روی ترشح ملاتونین تاثیرگذار است.
چه باید کرد؟ آیا باید نگران خفاش‌ها بود؟
به اعتقاد میرزاخلیل، نگرانی برای انقراض خفاش‌ها و یوزپلنگ ایرانی تنها به این دلیل نیست که یک گونه از موجودات منقرض می‌شوند بلکه نگرانی از این بابت است که یکی از حلقه‌های چرخه زیستی زمین از بین خواهد رفت. چرخه‌ای که کل موجودات به هم مربوط و نیازمند هستند. اگر یکی از این حلقه‌ها قطع شود در زندگی شکار و شکارچی اختلال ایجاد می‌شود. این حلقه‌های به هم متصل بر جمعیت سایر موجودات تاثیر می‌گذارد و بر کل کره زمین از جمله انسان نیز اثر خواهند گذاشت.