این دریاچه در شمال غربی فلات ایران واقع شده که فراز آن حدود ۱۳۰۰ متر است. کوه‌های بلند و ناصافی این پهنه را در میان گرفته‌اند. میانگین تراز آبی دریاچه در گذشته ۱۲۷۸ متر و متوسط عمق دریاچه حدود ۶ متر بوده است. دریاچه ارومیه یک دریاچه تکتونیکی نسبتا بزرگ و فوق اشباع از نمک بوده که در یک حوضه بسته قرار گرفته است. در گذشته طول آن ۱۲۰ کیلومتر و پهنای آن حدود ۱۵ تا ۵۰ کیلومتر متغیر و همچنین مساحت این دریاچه بین ۵۰۰۰ تا ۶۰۰۰ کیلومتر مربع بوده است.
دریاچه ارومیه به دلیل برخورداری از ویژگی‌های طبیعی و اکوژیکی منحصر به فرد از سال ۱۳۴۶ به عنوان پارک ملی انتخاب و به همراه جزایر کبودان و قیون داغی جزو مناطق حفاظت شده اعلام شد. این دریاچه در سال ۱۳۵۴ در کنوانسیون رامسر به عنوان تالاب بین‌المللی تعیین و در سال ۱۳۵۶ به وسیله سازمان یونسکو جزو مناطق حفاظت شده زیست کره قرار گرفت.
گونه های مهم حوضه دریاچه ارومیه
دریاچه ارومیه در گذشته محل مناسبی برای مهاجرت پرندگانی چون فلامینگو، مرغان و اردک‌ها بوده است از مهم‌ترین بی‌مهرگان موجود در این دریاچه می‌توان به گونه‌ای از میگوی آب شور بنام آرتمیا اشاره کرد. این گونه مهم‌ترین منبع غذایی بسیاری از پرندگان آبزی مانند فلامینگوها به شمار می‌رود. در شرایط کنونی به دلیل پسروی آب دریاچه و وقوع خشکسالی‌های متعدد و بالطبع کاهش حجم آب آن، شرایط بسیار سختی را برای تداوم حیات گونه‌های گیاهی و جانوری این دریاچه به وجود آورده که از آن جمله می‌توان به توقف حیات آرتمیا به دلیل شوری بالای آب دریاچه اشاره کرد.
تامین کننده‌های اصلی آب دریاچه شامل رودهای دائمی زرینه رود، تلخه رود (آجی چای)، شهرچای، زولاچای، سیمینه رود، لیلان چای، نازلوچای، باراندوزچای، صوفی چای، قلعه چای، آلمالوچای و اسکوچای هستند که از کوه‌های پیرامون دریاچه (سبلان، سهند، کوه‌های مرزی ایران و ترکیه) سرچشمه می‌گیرند. اکوسیستم این دریاچه نمونه‌ای شاخص از یک حوضه آبریز بسته است که کلیه رواناب‌های جاری در رودخانه‌های حوضه به آن تخلیه می‌شود. چشمه‌های کف دریاچه نیز تامین کننده بخشی از آب دریاچه هستند.
به منظور تسهیل در امر حمل و نقل و مبادلات تجاری در منطقه با توجه به موقعیت دریاچه که در میان استان‌های آذربایجان غربی و شرقی واقع شده، طرح احداث بزرگراه شهید کلانتری در دهه ۱۳۶۰ مطرح شد و این بزرگراه در سال ۱۳۶۹ در میانه دریاچه به اتمام رسید.
دریاچه ارومیه به عنوان محلی برای تخلیه کلیه رواناب‌های جاری رودخانه‌ها و ویژگی‌های اکوسیستمی خود طی چهار دهه گذشته به دنبال فعالیت‌های متعدد در حوزه‌های مختلف کشاورزی به طور گسترده‌ای از منابع آبی طبیعی خود بی‌بهره مانده و امروز با بحران خشک شدن روبرو است. میزان متوسط بارش سالیانه در حوضه آبریز به همراه کاهش سطح آب دریاچه، گویای عدم رسیدن حق آبه دریاچه طی این بازه زمانی است.
بهره‌برداری بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی در حوضه دریاچه ارومیه
با توجه به آمارهای موجود میزان بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی به شیوه‌های مختلف در سال ۵۲ ـ ۱۳۵۱ معادل ۶۹۷.۷ میلیون متر مکعب بوده که در سال ۹۳ ـ ۱۳۹۲ به ۲۴۰۱.۶ میلیون متر مکعب رسیده است. اما مساله اصلی این است که چه علل و عواملی منجر به عدم جریان آب کافی به دریاچه و همچنین افزایش میزان تبخیر از سطح آن شده و شرایط کنونی را برای دریاچه رقم زده است. بر اساس بررسی‌های صورت گرفته می‌توان سه عامل اصلی موثر در خشکی دریاچه ارومیه را برداشت بیش از حد مجاز از منابع آبی حوضه، توسعه بی‌رویه بخش کشاورزی محصولات با الگوی مصرفی آب زیاد در حوضه آبریز دریاچه و تغییرات اقلیمی و وقوع خشکسالی‌های طولانی مدت در منطقه معرفی کرد.
بنابراین تلاش در راستای احیای این سرمایه ملی از مهم‌ترین اهداف مسئولین است. اگرچه طی سال‌های اخیر دولتمردان توجهی ویژه به وقوع این بحران زیست محیطی داشته‌اند و تلاش‌های مستمر در این راستا در حال انجام است که وضعیت فعلی دریاچه نشان از موفقیت روند احیا دریاچه است اما استفاده از فناوری سنجش از دور به منظور پایش تغییرات حادث شده در این ناحیه جغرافیایی به عنوان ابزاری مستقل و مناسب می‌تواند در دست مسئولین ذیربط باشد تا بتوان فارغ از هرگونه توجیه، در حفاظت از دریاچه به موقع تصمیم‌گیری و تصمیم‌سازی شود.