وزارت بهداشت دولت یازدهم برای ایجاد "تحول" در حوزه بهداشت دلایل مختلفی همچون معکوس شدن درصد جمعیت شهری و روستایی نسبت به سه دهه قبل، تراکم جمعیت در شهرها و حاشیه آن یا سکونتگاه‌های غیررسمی، تغییر سیمای بیماری‌ها و مرگ‌های زودرس از واگیردار به غیرواگیر، حضور هم زمان اپیدمی بیماری‌های واگیردار نوپدید و بازپدید و مواردی از این دست را مد نظر قرار داد و توجه به حاشیه نشینی را در صدر اقدامات خود نشاند.
در همین راستا وزارت بهداشت در این دولت، 15 برنامه و 10 پروژه پشتیبان را در حوزه بهداشت تعریف کرد و این برنامه‌ها به تدریج از نیمه دوم سال 93 آغاز شد؛ به این ترتیب بخشی از اعتبارات وزارت بهداشت به بازسازی زیرساخت‌های بهداشت کشور اختصاص داده شد. این وزارتخانه به دفعات سیاست‌های اصلی خود را در این طرح، فراهم کردن دسترسی، بهره‌مندی مردم و حمایت مالی از آنها اعلام کرده است.
اما وزارت بهداشت برای اجرای این اهداف در حوزه بهداشت چه کرد؟
بازنگری و ارتقای کیفیت خدمات در حوزه بهداشت
تعریف سیستم جدیدی مبتنی بر فعالیت پایگاه‌ها و مراکز جامع سلامت و همچنین مراقبان سلامت در شبکه بهداشت کشور جزو اولین اقدامات معاونت بهداشت بود که تلاش کرد با آن دو هدف را به نتیجه برساند: زیرساخت سند ملی کنترل بیماری‌های غیرواگیر و برنامه چالش برانگیر پزشک خانواده.
یکی از مهم‌ترین قدم‌ها در حوزه بهداشت امضای سند ملی پیشگیری و کنترل بیماری‌های غیرواگیر بود. این سند به امضای 10 وزیر و در مجموع 14 نفر از اعضای کابینه دولت یازدهم به عنوان اعضای شورای عالی سلامت و امنیت غذایی در سال 94 رسید که هدف آن کنترل بیماری‌های غیر واگیر است.
بنابر اعلام مسوولان وزارت بهداشت، اکنون نرخ مرگ و میر ناشی از بیماری‌های غیرواگیر 76 درصد گزارش شده و اجرای سند مذکور نیز مورد تایید سازمان جهانی بهداشت قرار گرفته‌است.
اهداف زیر مواردی هستند که وزارت بهداشت قصد دارد تا سال 2025 با اجرای این سند آنها را محقق کند:
کاهش 25 درصد از خطر مرگ‌های زودرس ناشی از بیماری‌های غیرواگیر
کاهش 20 درصدی میزان تحرک بدنی ناکافی
کاهش 10 درصدی مصرف الکل
کاهش 30 درصدی میزان مصرف نمک سدیم
کاهش 30 درصد از شیوع استعمال دخانیات
کاهش 25 درصد از شیوع پرفشاری خون
جلوگیری از افزایش بیشتر چاقی و دیابت
دسترسی 100 درصد جمعیت به داروهای مناسب و فناوری‌های پایه و ضروری برای درمان بیماری‌های غیرواگیر
دسترسی حداقل 70 درصدی به دارو و مشاوره برای پیشگیری از بیماری‌های قلبی-عروقی و حملات عروق مغزی
میزان صفر اسیدهای چرب ترانس در روغن‌های خوراکی و محصولات غذایی
پایگاه‌های سلامت و مراکز سلامت جامعه چه می‌کنند؟
پایگاه‌های سلامت مدل متفاوتی از خانه‌های بهداشت روستایی در شهرها و مناطق حاشیه نشین هستند و قرار است به صورت فعال از جمعیت تحت پوشش خود برای دریافت خدمات دعوت کنند. در این میان مراقبان سلامت که معادل بهورزان روستایی هستند، نقش کلیدی و چند پیشه دارند. این پایگاه‌ها براساس تراکم جمعیت منطقه، به ازای هر پنج تا 20 هزار نفر و به طور متوسط برای جمعیت 12500 نفر راه‌اندازی می‌شوند و کارشناسان تغذیه و سلامت روان نیز خدمات خود را برای همه افراد تحت پوشش پایگاه در قالب بسته خدمات سطح اول ارائه می‌کنند. مراکز سلامت جامعه نیز به عنوان محل ارجاع از این پایگاه‌ها در نظر گرفته شده‌اند و پزشک متخصص در آنها حضور دارد.
بنابر اعلام معاونت بهداشت وزارت بهداشت، از جمله مهم‌ترین اقدامات برنامه تحول نظام سلامت در حوزه بهداشت شهری و حاشیه شهر ها طی چهارسال گذشته را می‌توان به صورت خلاصه این طور بیان کرد:
. راه اندازی 1290 مرکز جامع خدمات سلامت شهری در جمعیت شهری و حاشیه نشین کشور
. راه اندازی 3841 پایگاه سلامت شهری در جمعیت شهری و حاشیه نشین کشور
. احداث 246 واحد بهداشتی و تعمیرات اساسی و تجهیز 2770 واحد بهداشتی در سال‌های 93 و 94
. آغاز عملیات احداث 1700 واحد بهداشتی و تعمیرات اساسی و تجهیز 1300 واحد بهداشتی در سال 95
. به کارگیری 1900پزشک عمومی و 15000کارشناس مراقب سلامت در برنامه تحول سلامت
. به کارگیری 1200 کارشناس روان شناس و 820 کارشناس تغذیه در برنامه تحول سلامت
. ادغام برنامه مراقبت و غربالگری بیماری‌های غیر واگیر
. ارایه خدمات سلامت دهان و دندان به گروه‌های هدف مادران باردار و کودکان 14 سال و کمتر
. راه‌اندازی پرونده الکترونیک سلامت برای جمعیت تحت پوشش
طبق اعلام معاونت بهداشت ارائه مراقبت‌های اولیه بهداشتی درمانی یا همان خدمات نوین سلامت در روستاها و شهرهای زیر 20 هزار نفر 2000 خانه بهداشت و 700 واحد ارایه خدمات سلامت در شهرها و روستاهای کشور تجهیز و احداث شد. همچنین تعمیر و تجهیز 12700 واحد بهداشتی روستایی، جذب 6852 پزشک عمومی و 5285 کارشناس مامایی در مناطق روستایی کشور، تامین 436 قلم دارو با اعتبار 4000 میلیارد ریال، ارائه خدمات دارویی توسط 4094 داروخانه فعال در قالب 1284 داروخانه دولتی و 2810 داروخانه غیر دولتی و تامین 7 قلم مکمل دارویی به مبلغ 1200 میلیارد ریال در سال 1394 برای پوشش کامل گروه های هدف بخش دیگری از اقدامات انجام شده برای بهبود کارایی سیستم بهداشتی کشور بوده است.
اجرای برنامه خود مراقبتی با تربیت سفیران سلامت خانواده و دانش آموز و راه اندازی شوراهای ارتقای سلامت در محل کار و جامعه، فعال سازی برنامه سلامت دهان و دندان با به کارگیری 1300 نفر دندانپزشک و بهداشت کار دهان و دندان و تجهیز کامل واحدهای دندانپزشکی مراکز سلامت روستایی، تکمیل پوشش برنامه ارایه خدمات بهداشت دهان و دندان به روستاییان در قالب 13 خدمت دندانپزشکی رایگان برای گروه‌های هدف برنامه، افزایش تعداد واحد دندانپزشکی از 120 واحد به 845 واحد و ارائه خدمات به دانش آموزان مدارس ابتدایی تحت پوشش نیز برخی از برنامه‌های انجام شده در این دوره از معاونت بهداشت است.
ثبت اطلاعات 57 میلیون ایرانی در پرونده الکترونیک سلامت
در ادوار مختلف همواره یکی از مهم‌ترین انتقادات به وزارت بهداشت تکمیل نکردن زیرساخت‌های برنامه پزشک خانواده از جمله پرونده الکترونیک سلامت بوده است. وزارتخانه هاشمی از اوایل شروع به کار خود به صورت مدام قول راه‌اندازی این پرونده را داد و چندی پیش دکتر علی اکبر سیاری، معاون بهداشت وزیر بهداشت از راه‌اندازی سامانه سیب به عنوان پرونده الکترونیک سلامت ایرانیان و ثبت اطلاعات ۵۷ میلیون ایرانی و همچنین ارائه ۳۲۰ میلیون خدمت به مردم از این طریق خبر داد.
تکمیل، توسعه و اصلاح برنامه پزشک خانواده و نظام ارجاع در مناطق شهری دو استان فارس و مازندران
برنامه پزشک خانواده و نظام ارجاع بعد از گذشت حدود 11 سال هنوز به عنوان یکی از پاشنه آشیل‌های وزارت بهداشت مطرح می‌شود. این برنامه بعد از آمدن و رفتن سه دولت همچنان تکمیل نشده است، معاونت بهداشت وزارت بهداشت در این دوره تلاش کرد پایه‌های زیرساخت آن را تکمیل کند. افزایش تعداد پزشکان عمومی در مراکز مجری طرح در استان‌های فارس و مازندران و راه اندازی پرونده الکترونیک سلامت بخشی از پازل این برنامه است. به گفته مسوولان این حوزه، ایجاد شبکه جدید پایگاه‌های سلامت و مراکز سلامت جامعه نیز از جمله اقداماتی است که قرار است به دسترسی هرچه سریعتر ایران به نظام ارجاع کمک کنند، هرچند که از سوی برخی منتقدان پذیرفته نمی‌شود. این در حالی است که وزارت بهداشت علت تکمیل نشدن برنامه پزشک خانواده و نظام ارجاع که گاهی تبدیل به محل مناقشه این وزارتخانه و پزشکان فعال در این حوزه می‌شود را نیاز به گذر زمانی حدود 10 تا 15 ساله می‌داند.
توسعه برنامه ایمن سازی کشور با تامین و توزیع یک واکسن مهم
در حوزه بیماری‌های واگیر نیز می‌توان به برنامه‌هایی از جمله ایجاد
شبکه پزشکان درمانگر ایدز و آموزش بیش از 200 نفر پزشک در راستای تحقق
اهداف دسترسی همگانی به خدمات، تدوین برنامه چهارم استراتژیک کنترل HIV و
ایدز و تصویب آن در شورای عالی سلامت، راه‌اندازی باشگاه‌های مشاوره و
سلامت نوجوانان و جوانان برای کنترل HIV و ایدز و تامین و توزیع واکسن
پنتاوالان و اجرای واکسیناسیون آن در برنامه ایمن‌سازی جاری کشور از آبان
ماه سال 94 اشاره کرد.
در این میان کنترل برخی بیماری‌های غیر واگیر
مانند سرخک و مالاریا نیز دور از چشم نمانده و برای آنها برنامه‌هایی
مانند پروژه حذف سرخک، سرخجه براساس تعهدات بین‌المللی و ملی و انجام کمپین
واکسیناسیون 2 میلیون نفر در مناطق پرخطر جنوب شرق کشور با پوشش 99 درصد و
اجرای برنامه حذف مالاریا براساس تعهدات بین‌المللی و ملی تعریف شد. عدم
اپیدمی بیماری وبا نیز بعد از حدود 40 سال در کشور حاصل شد.
برنامه کشوری ارتقای سلامت دهان و دندان دانش آموزان ابتدایی
با توجه به نرخ بالای دندان‌های پوسیده ومشکلات دندان در کشور و همچنین تحمیل بار سنگین درمان آن، ضرورت تمرکز بر برنامه‌های پیشگیرانه بیش از پیش احساس می‌شود. در همین راستا برنامه کشوری ارتقای سلامت دهان و دندان دانش آموزان ابتدایی یا همان وارنیش فلورایدتراپی از سال گذشته آغاز شد. در این برنامه که مرحله دوم آن نیز در همین هفته شروع شده است، دانش آموزان علاوه بر دریافت آموزش‌های لازم در این حوزه، طی دو مرحله و هر شش ماه یکبار دانش آموزان مقطع ابتدایی تحت پوشش برنامه وارنیش فلوراید تراپی قرار می‌گیرند. همچنین یونیت‌های سیار دندانپزشکی در مدارس برای ارائه برخی خدمات اولیه دندان مستقر شده‌اند. ارائه خدمات رایگان ترمیم دندان‌ها توسط کلینیک‌های دندانپزشکی دانشگاه‌های علوم پزشکی نیز بخشی از این برنامه است. به گفته وزیر بهداشت قرار است این خدمات تا سطح دبیرستان گسترش یابد.
غربالگری سلامت ایرانیان با "ایراپن"
برنامه «ایراپن» با مد نظر قرار دادن وضعیت کشور از نظر مرگ و میر ناشی از بیماری‌های غیرواگیر و لزوم بهبود، برای ارزیابی خطر در زمینه پیشگیری از چهار بیماری دیابت، سرطان، آسم و بیماری‌های تنفسی و همچنین بیماری‌های قلبی تدوین شده است. در حال حاضر جمعیت ۳۰ تا ۷۰ سال در چهار شهرستان نقده، شهرضا و مراغه و بافق در حال حاضر به صورت پایلوت تحت پوشش ایراپن قرار دارند. غربالگری سرطان روده بزرگ، دهانه رحم و پستان توسط بهورزان در این برنامه مد نظر قرار داده شده و قرار است برنامه «ایراپن» تا پایان دولت یازدهم در سراسر کشور اجرایی شود.
اجرای برنامه پیشگیری و کنترل سرطان
این برنامه با تعیین سه گام پیشگیری، تشخیص زودهنگام و درمان کار خود را آغاز کرده‌است. طی آن علاوه بر برنامه پایش و مراقبت عوامل خطر غیرواگیر از جمله سرطان در سطح شبکه شامل مداخلات فردمحور برای ترک سیگار، کاهش وزن، کم تحرکی و ... از سال 94، بر آموزش نیز تاکید دارد. همچنین تشخیص زودهنگام آن نیز از طریق برنامه ایراپن انجام می‌شود. برای گسترش خدمات درمانی این بیماری نیز » سند توسعه شبکه مراقبت از سرطان در ایران در سال 95 تصویب شد. توسعه بخش‌های شیمی درمانی سرپایی، توسعه غربالگری و مراکز درمانی تیپ دو و سه، تدوین سند توسعه مراقبت‌های حمایتی و تسکینی و به سامان رساندن نظام ثبت اطلاعات سرطان در کشور نیز برای تکمیل خدمات حوزه درمان صورت پذیرفته‌است.
بازنگری سیاست‌های جمعیتی در وزارت بهداشت
برنامه جمعیت، ارتقای سلامت و فرزند آوری با هدف حرکت در مسیر سیاست‌های جمعیتی رهبری از ابتدای طرح تحول تدوین شد. به همین منظور تلاش‌هایی در راستای بازنگری کامل در زمینه سیاست‌ها و قوانین وزارت بهداشت در ارتباط با تنظیم خانواده و تبیین سیاست‌های کلی جمعیت مرتبط با وزارت بهداشت انجام شد. افزایش بارداری‌های ارادی و خواسته، افزایش میزان رضایتمندی زوجین از زندگی زناشویی با هدف تحکیم و تعالی بنیان خانواده، افزایش بهره‌مندی جمعیت اعم از شهری و روستایی به مراقبت‌های اولیه باروری سالم و پیشگیری از ناباروری، کاهش بارداری‌های پرخطر، کاهش سقط غیرقانونی و غیر شرع، بهبود کیفیت مراقبت‌های روتین بارداری، زایمان و پس از زایمان در کلیه سطوح را می‌توان مهم‌ترین دستاورد مشترک دو معاونت درمان و بهداشت عنوان کرد.
بهبود وضعیت ریزمغذی‌ها در میان زنان و دختران
تشکیل شورای عالی سلامت و امنیت غذایی را می‌توان راهکار وزارت بهداشت برای امتداد فعالیت‌های خود در زمینه بهبود وضعیت تغذیه‌ای دانست. این شورا از زمان آغاز به کار خود با همکاری دفتر بهبود تغذیه جامعه وزارت بهداشت اقدامات متعددی انجام داده است که از جمله آنها می‌توان به بهبود کیفیت روغن‌های خوراکی اشاره کرد. کاهش اسید چرب ترانس و اشباع و بازنگری استانداردهای مارگارین، روغن پالم، روغن نیمه جامد مصرف خانوار و تدوین استاندارد شورتنینگ‌ها (روغن صنف و صنعت) و کاهش واردات روغن پالم به 30 درصد از طریق کارگروه تخصصی تغذیه و امنیت غذایی ذیل شورای عالی سلامت و امنیت غذایی در همین راستا انجام شده‌است.
با توجه به ضرورت برطرف کردن کمبود آهن در دختران، برنامه ارتقای سلامت دانش آموزان از طریق مکمل‌یاری آهن در دبیرستان‌های دخترانه انجام شد. یکی دیگر از اقدامات صورت گرفته برای بهبود نیازهای تغذیه‌ای مناطق کمتر توسعه یافته و محروم، برنامه مشارکتی حمایتی بهبود وضع تغذیه کودکان با همکاری کمیته امداد و بهزیستی به منظور تحت پوشش قرار گرفتن کودکان در خانواده‌های محروم و همچنین ارتقای آموزش در خانواده‌ها بود. در همین راستا برنامه مداخله‌ای کاهش سوءتغذیه در مادران باردار وشیرده نیز تدوین شد و تعداد 120 هزار مادر باردار و شیرده مبتلا به سوءتغذیه در خانوارهای نیازمند شناسایی شده در مناطق روستایی تحت پوشش برنامه مراقبت‌های تغذیه‌ای همراه با دریافت سبد غذایی رایگان قرار گرفتند.
تلاش برای کاهش نارسایی‌های تغذیه‌ای در مناطق محروم
برنامه تامین یک وعده غذای گرم در روستا مهدها،برنامه ارتقای دانش تغذیه‌ای کارکنان بهداشتی، مربیان بهداشت و دانش آموزان در خصوص تغذیه سنین مدرسه، برنامه مکمل‌یاری با مگادوز ویتامین "د" برای دانش آموزان دختر، برنامه پیشگیری و کنترل کمبود ید، طرح پایلوت غنی‌سازی آرد با ویتامین D علاوه بر آهن و اسید فولیک، برگزاری بسیج ملی اصلاح الگوی مصرف با تاکید بر کاهش مصرف قند، نمک و چربی نیز قسمتی از فعالیت‌های انجام شده در حوزه تغذیه است که نتایجی مثبتی را برجای گذاشته است.
بنابر اعلام معاونت بهداشت وزارت بهداشت، شاخص‌های عملکردی برنامه‌های بهبود تغذیه جامعه نشانگر موفقیت وزارت بهداشت در این زمینه بوده است.