رویداد24- حمید بعیدی نژاد، در یادداشتی با مرور بر مهمترین تحولات سیاسی و اقتصادی پس از برجام، آماری کلی از موفقیتهای دولت تدبیر و امید در عرصه سیاسی، اقتصادی و دیپلماتیک ارائه کرده است.
حمید بعیدی‌نژاد، رئیس کارشناسان تیم مذاکره‌کنندگان ایران
١- چند هفته از اجرایی شدن برجام می‌گذرد و مهمترین امری که جامعه ما مایل است از آن مطلع باشد دستیابی به یک ارزیابی واقع بینانه از نحوه اجرای تعهدات مندرج در برجام از طرف مقابل و دستاوردهای عینی از اجرای برجام برای ایران است. برای آنکه بتوانیم به چنین ارزیابی برسیم، اشاره به محورهای اصلی اجرای برجام و آثار آن اجرا برای ایران است.
٢- بی‌شک مهمترین دستاورد و اثر عینی برجام از بین بردن ایران هراسی در سطح جهانی بوده است. شورای امنیت با صدور 6 قطعنامه تحریمی برنامه هسته‌ای ایران را تهدید علیه صلح و امنیت جهانی تشخیص داده بود و از همه کشورها خواسته بود با این تهدید مقابله نمایند. با فشارهای مضاعف همزمان امریکا علیه ایران و بویژه با فشارهای سیاسی صهیونیست‌ها اقدامات ایران هراسانه به یک دستور کار مشخص سیاسی برای کشورهای غربی تبدیل شده بود و مراکز و مؤسسات مهم و تصمیم ساز غربی از هیچگونه اقدامی برای گسترش این ایران هراسی دریغ نمی‌ورزیدند. ایران هراسی به یک قاعده تبدیل شده بود.
خوشبختانه با توافق در مورد برجام طرح ایران هراسی به محاق فراموشی رفت و با اشتیاقی که برای کار با ایران به وجود آمده است روابط ایران با کشورهای مختلف جهان در عالی‌ترین سطح و با سرعتی زیاد آغازی پرشکوه یافته است. در همین فرصت کوتاه پس از برجام با سفر رئیس جمهوری و وزیر خارجه ایران به کشورهای دیگر و همچنین سفر مقامات عالی دیگر کشورها به تهران، قراردادها و توافق‌های بسیاری برای از سرگیری روابط در همه زمینه‌ها منعقد شده است.
٣- رئیس جمهوری اتریش و چین از نخستین سرانی بودند که بلافاصله پس از برجام به ایران سفر کردند. ایران و اتریش امکان کار مشترک در خصوص انرژی و دیگر حوزه‌های فنی و مهندسی دارند و میزبانی مذاکرات هسته‌ای توسط اتریش فرصت خوبی را برای دو کشور جهت گسترش روابط فراهم نموده است.
همچنین حدود 14 سال (2002 میلادی) از سفر رئیس جمهوری اسبق چین (جیانگ زمین) به ایران می‌گذشت که شی جین پینگ رئیس جمهوری خلق چین در رأس هیأتی سیاسی - اقتصادی شامل سه معاون نخست‌وزیر و 6 وزیر، هیأتی از بازرگانان و رسانه‌های چینی در هفته گذشته به تهران آمد. سفر شی جین پینگ در هفته دوم پس از لغو تحریم‌ها به ایران و بلافاصله پس از سفر به عربستان و مصر در شرایط پر تنش ریاض- تهران، نشان می‌دهد چینی‌ها به آرامش و گسترش روابط راهبردی خود در قلب انرژی جهان می‌اندیشند. دو کشور پس از اجرایی شدن برجام و لغو تحریم‌ها درصدد آن هستند با دستیابی به توافق گسترده، روابطی مبتنی بر «مشارکت جامع راهبردی» بنا کنند. پایه‌گذاری روابط راهبردی 25 ساله، امضای 17 سند همکاری و رساندن سطح تبادل تجاری به 600 میلیارد دلار در 10 سال آینده از مهمترین نتایج سفر شی جین پینگ رئیس جمهوری چین به تهران و ملاقات‌های او با مقامات ارشد جمهوری اسلامی ایران به حساب می‌آید.
٤- سفر دکتر روحانی به همراه 6 وزیر به ایتالیا و فرانسه که قرار بود پیش از این انجام شود و به دلیل اقدامات تروریستی در فرانسه به تأخیر افتاده بود، نخستین سفر رئیس جمهوری ایران پس از 11 سال به کشورهای عضو اتحادیه اروپا محسوب می‌شود.
مهمترین دستاورد سفر 3 روزه رئیس جمهوری اسلامی ایران به ایتالیا، امضای 14سند همکاری دوجانبه در زمینه‌های اقتصادی و تجاری به ارزش حدود 17 میلیارد دلار بود.
دکتر روحانی که در صدر یک هیأت سیاسی و اقتصادی 120 نفره به ایتالیا رفته بود، علاوه بر دیدار و گفت‌و‌گو با سرجو ماتارلا رئیس جمهوری و متئو رنتزی نخست‌وزیر ایتالیا، از مناطق باستانی رم قدیم و آثار چند هزار ساله برجای مانده در پایتخت ایتالیا همچون مجموعه سنگی عظیم کلوسئو نیز بازدید کرد.
دکتر روحانی همچنین در سفر به ایتالیا، به واتیکان نیز رفت و علاوه بر پاپ فرانسیس رهبر مذهبی کاتولیک‌های جهان با نخست‌وزیر واتیکان نیز دیدار و درباره روابط دو جانبه، مسائل منطقه‌ای و جهانی گفت‌و‌گو کرد.
واتیکان کشوری مستقل و در قلب رم قرار دارد و دیدار هفته دوم بعد از اجرایی شدن برجام دکتر روحانی با پاپ، نخستین دیدار رئیس جمهوری ایران با رهبر مذهبی کاتولیک‌ها پس از 16 سال (از سال 1999) بود.
٥- دکتر حسن روحانی در شرایطی در صدر یک هیأت سیاسی - اقتصادی به پاریس وارد شد و مورد استقبال فرانسوا اولاند رئیس جمهوری فرانسه قرار گرفت، که این سفر به خاطر حملات تروریستی (آبان ماه) گروه داعش در پاریس به تعویق افتاده بود.
روحانی در این سفر 2 روزه پیش از دیدار با فرانسوا اولاند همتای فرانسوی خود با حدود 20 نفر از صاحبان صنایع فرانسه دیدار کرد. بیشتر تحلیلگران اهداف این سفر را برقراری روابط اقتصادی میان دو کشور پس از تنش‌های مربوط به پرونده هسته‌ای و تحریم‌های تحمیل شده بر ایران در 10 سال گذشته ارزیابی کردند.
امضای 20 سند همکاری از جمله خرید 118 فروند هواپیمای ایرباس به ارزش تقریبی 23 میلیارد یورو (معادل 25 میلیارد دلار)، تفاهم همکاری سرمایه‌گذاری مشترک شرکت پژو- سیتروئن و کارخانه ایران خودرو مبنی بر سرمایه‌گذاری 400 میلیون یورو (436 میلیون دلار) در طول پنج سال در ایران و امضای قرارداد با شرکت توتال مبنی بر خرید 150 تا 200 هزار بشکه در روز نفت خام از ایران، از دستاوردهای سفر رئیس جمهوری ایران به فرانسه به شمار می‌آید. سال 2015 میلادی سیصدمین سال روابط سیاسی میان ایران و فرانسه محسوب می‌شود. آخرین بار نیز 17 سال پیش بود (سال 1998) که برای نخستین بار رئیس جمهوری ایران به فرانسه رفته بود.
٦- در هفته سوم بعد از اجرایی شدن برجام دکتر ظریف وزیرامورخارجه کشورمان پس از 12 سال راهی لندن پایتخت انگلستان شد تا در اجلاس بین‌المللی کمک به مردم سوریه شرکت کند. مسأله جمع‌آوری کمک‌های بشردوستانه برای بیش از 13 میلیون تن که از بحران انسانی در سوریه رنج می‌برند و همچنین بیش از 4 میلیون سوری که از کشورشان گریخته‌اند، در نشست لندن بررسی شد. دکتر ظریف در حاشیه اجلاس لندن علاوه بر مقامات سیاسی برخی از کشورهای جهان در این سفر با دیوید کامرون نخست‌وزیر، فیلیپ هاموند وزیر امور خارجه، جورج آزبورن وزیر دارایی انگلیس، لرد لامونت فرستاده تجاری انگلیس به ایران، جرمی کوربین رهبر حزب کارگر و ریچارد بیکن رئیس گروه دوستی ایران و انگلیس دیدار و گفت‌و‌گو کرد.
در طی این دیدار وزیران خارجه ایران و انگلیس تصمیم گرفتند که صدور ویزای سفارتخانه‌های دو کشور در تهران و لندن آغاز شود که گام مهمی برای تسهیل کار کنسولی ایرانیان است. رئیس دستگاه دیپلماسی با حضور در پارلمان انگلیس توافق هسته‌ای را گامی مثبت در بهبود روابط میان ایران و جامعه جهانی برشمرد.
٧- در این فرصت کوتاه پس از برجام علاوه بر این دیدارها هفته‌ای نیست که یک هیأت عالیرتبه برای تعمیق روابط با ایران به تهران سفر نداشته باشد. در دیدار رؤسای جمهوری سوئیس، غنا و آذربایجان که هر یک با دستور کار مشخصی برای بنیان گذاردن روابطی پایدار به ایران می‌آمدند تفاهمنامه‌ها و قراردادهای مهمی هم بین دو طرف منعقد شده است.
بدین ترتیب تمامی رؤسا یا وزیران امور خارجه کشورهای 5+1 شامل چین ، روسیه، فرانسه، انگلستان، آلمان و اتحادیه اروپایی همه در صدر هیأت‌های سیاسی، اقتصادی و تجاری به ایران سفر داشته‌اند و حتی برخی مانند وزیر خارجه آلمان برای دومین بار پس از برجام به ایران آمده بودند. این سفرها از تمامی قاره‌ها و مناطق و با هدف ارتقای روابط در همه سطوح سیاسی و اقتصادی و علمی صورت می‌گیرد. از جمله در جریان سفر معاون نخست‌وزیر تایلند در امور اقتصادی به ایران که در صدر یک هیأت بلندپایه شامل 70 نفر، از جمله وزیران امور خارجه، علوم و فناوری، دارایی، انرژی، بازرگانی و رؤسای سازمان‌های گردشگری، شورای تجارت و فدراسیون صنعت و گروهی از بانکداران و بازرگانان انجام می‌شد، اسناد همکاری تهران - بانکوک در بخش‌های بازرگانی، نانوتکنولوژی، دارویی و بیوتکنولوژی به امضا رسید.
٨- بنابراین آنچه می‌توان بر آن تأکید کرد پایان ایران هراسی و آغاز دوره‌ای از همکاری‌های ایران با کشورهای مختلف از غرب و شرق و درحال توسعه است که نوید تحولات مهمی را در عرصه‌های مختلف سیاسی، بین‌المللی، صنعتی، فرهنگی و علمی می‌دهد.
٩- تشدید تلاش‌های بین‌المللی در خصوص حل بحران سوریه به موازات نهایی شدن برجام را واقعاً باید از آثار سیاسی و بین‌المللی برجام دانست. امریکا، کشورهای غربی و متحدین منطقه‌ای آنها که همواره ایران را متهم به دخالت‌های غیرمسئولانه در سوریه می‌کردند حالا با استفاده از شرایط مناسب سیاسی پسابرجام مشارکت ایران را بخش بسیار مهمی از راه حل سوریه می‌دانستند.
خوشبختانه تلاش‌های به عمل آمده در چارچوب گروه بین‌المللی سوریه که ایران یکی از اعضای آن بشمار می‌آید به ابتکار تصویب قطعنامه شورای امنیت و تعیین نقشه راهی برای حل بحران سوریه منجر شد و بعد از آن تلاش‌های سیاسی برای آغاز گفت‌و‌گوهای سوری-سوری و به دنبال آن اعلام آتش‌بس در سوریه به دست آمد. خوشبختانه در سایه این تلاش‌ها مردم سوریه برای نخستین بار پس از چند سال می‌توانند طعم صلح و آرامش را در شهرهای خود حس کنند.
١٠- اما مهمترین دستاورد دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران موفقیت در لغو تحریم‌ها و تلاش بر تضمین از بین رفتن محدودیت‌ها علیه بخش‌های اقتصادی و بانکی ایران در دوره پسا برجام است. بعد از دوره‌ای طولانی از اِعمال محدودیت‌ها و ممنوعیت‌ها علیه ایران، طبیعتاً انتظار لغو این ممنوعیت‌ها از اولویت‌های کشورمان در دوره پسابرجام است. این هدف در طول تمامی مشورت‌ها و بحث‌ها با اعضای 1+5 یک و در جریان دیدارهای رسمی با رؤسا و مقامات عالی کشورهای دیگر بخوبی به‌عنوان یک اولویت پیگیری شده است که خوشبختانه نتایج مهمی در برداشته است.
١١- اما به نظر می‌رسد که در کنار تلاش‌های جدی کشورمان برای تحقق بخشیدن عملی به لغو محدودیت‌ها بعد از توافق برجام، یک سوءبرداشتی در داخل کشورمان نسبت به نحوه اجرای برجام و اتخاذ اقدامات مشخص در مبادلات تجاری و اقتصادی و همچنین تبادلات بانکی و مالی از سوی کشورهای دیگر وجود دارد. گاهی مشاهده می‌شود که این سوءبرداشت بویژه در خصوص نقش و وظیفه کشورهای اروپایی و امریکا در لغو تحریم‌ها موجب یک کرختی و بی‌حرکتی در طرف بنگاه‌های تجاری و بازرگانی طرف ایرانی می‌شود.
١٢- باید روشن باشد که آنچه طرف امریکایی و اروپایی در برجام متعهد شده‌اند، لغو تمامی صادرات از جمله نفت و گاز و پتروشیمی و کشتیرانی و حمل و نقل و خارج کردن تمامی شرکت‌های مربوط از فهرست شرکت‌های تحت تحریم از یک طرف و لغو تحریم‌ها و محدودیت‌های اقتصادی، مالی، بانکی و تجاری علیه ایران و شرکت‌های ایرانی از سوی دیگر است. اما بی‌شک لغو محدودیت‌ها و تحریم‌ها الزاماً به معنای برقرار شدن فوری و خود بخود تمامی روابط عادی بازرگانی، اقتصادی و بانکی میان ایران و دیگر کشورها نیست، بلکه شرط لازم آن است. ما باید از شرایط لغو تحریم‌ها و محدودیت‌ها استفاده کامل را ببریم و با تلاش مضاعف خود تمامی روابط اقتصادی، بازرگانی و بانکی و مالی از دست رفته در این سالیان گذشته را بازسازی و برقرار کنیم. تصور اشتباهی که اینجا وجود دارد آن است که این روابط بدون تلاش ما باید خودکار برقرار شوند.
این یک برداشت قطعاً نادرست است که فکر کنیم همه برای برقراری این روابط با ایران خود پیشقدم خواهند شد. طبیعی است که بسیاری از کشورها و شرکت‌ها خود پیشقدم خواهند شد اما بخشی از بزرگ‌ترین شرکت‌ها و مؤسسات مالی و بانکی در کشورهای غربی که بدلیل جریمه‌های سنگینی که برای روابط گذشته خود با ایران پرداخته‌اند قدری احتیاط بیشتری خواهند کرد. این طرف ایرانی است که باید با ابتکار عمل و برنامه دقیق به سمت برقراری روابط با این‌گونه مؤسسات وارد عمل شوند. آنچه برجام ایجاب می‌کند لغو تحریم‌هاست و برقراری روابط اقتصادی و بانکی به عهده کشور ما و نمایندگان طرف‌های مقابل ماست که به تلاش و حرکت مستمر و پیگیری مداوم نیاز دارد.
١٣- یکی از تحریم‌های اصلی ظالمانه علیه ایران تحریم علیه صادرات نفت ایران بود که باعث شد از حداقل حدود هفت سال پیش صادرات نفت ایران از دو و نیم میلیون بشکه بتدریج کاهش و از چهار سال پیش به یک میلیون کاهش پیدا کند و اگر تفاهم هسته‌ای نبود باز هم به سیر نزولی خود ادامه می‌داد. نخستین مقاصد تحریم نفت ایران، اروپا بود که صادرات نفت ایران به آن کشورها در چند سال گذشته به صفر رسید. متأسفانه سهم کاهش سهام نفتی بازار ایران را سریعاً رقبای ایران بویژه عربستان گرفتند. عربستان امروز بیش از 10 میلیون بشکه نفت در روز صادر می‌کند که سهم یک میلیونی ایران در برابر آن بسیار ناچیز است. اما فارغ از مسائل مختلف، افزایش صادرات نفت ایران در سایه لغو تحریم‌های نفتی بسیار مهم است. خوشبختانه قدم اول را ایران محکم برداشت و روز گذشته بعد از چند سال نخستین محموله‌های نفت ایران در سه محموله به ارزش چهار میلیون تن به مقصد اروپا صادر شد.
این صادر کردن نفت به اروپا نتیجه یک کار منسجم و پیگیر در دوره مذاکرات و پس از آن بود که خوشبختانه عملیاتی شد. برای آغاز دوباره صادرات نفت چند کار لازم بود انجام گیرد:
١- لغو تحریم ثانویه امریکا بر صادرات نفت ایران،
٢- لغو تحریم اروپا بر واردات نفت ایران،
٣- لغو تحریم ثانویه امریکا و اروپا بر حمل نفت ایران توسط نفتکش‌های بین‌المللی،
٤- لغو تحریم ثانویه امریکا و اروپا بر بیمه نفتکش‌های نفتی،
٥- لغو تحریم اتحادیه شرکت‌های بیمه معروف به پی‌اند آی در امریکا و اروپا که بیمه نفتکش‌های نفتی در برابر حوادث غیرمترقبه در دریا را بر عهده دارند.
با وجود آنکه همه این موارد برای صادرات نفت ایران به اروپا لازم بودند هر یک از این موارد به طور جداگانه به تلاش‌های منسجم و کار دقیق نیازمند بوده‌اند که به لطف الهی با کار مذاکراتی فشرده در سطوح سیاسی و فنی با امریکا و اروپا نهایی شدند.
قصد ایران آن است که در دو مرحله صادرات نفت خود را ابتدا با 500 هزار بشکه افزایش به یک و نیم میلیون بشکه در روز برساند. بازاریابی نفت البته در این مقطع از وضعیت بازار خود پیچیدگی‌های زیادی دارد که همین اقدامات اخیر نشان از زحمات متخصصین ما و اشتیاق اروپا به از سرگیری کار با ایران دارد.
١٤- تحریم‌های هواپیمایی علیه ایران از سوی امریکا قدیمی‌ترین نوع تحریم‌هاست که از اوایل انقلاب علیه ایران اعمال شدند و دسترسی کشورمان را به هواپیماهای جدید و ایمن ممنوع کردند. شرکت‌های بزرگ هواپیمایی یا مانند بوئینگ، امریکایی هستند یا مانند ایرباس قطعات مهمی از آنها امریکایی هستند که در هر دو صورت امکان دسترسی ایران به هواپیماهای مدرن را غیر ممکن ساخته بود. این بتدریج باعث شد که هواپیماهای ایرانی از رده خارج شوند و ایرلاین‌های خارجی جای هواپیمای ملی ایران را در سفرهای خارجی بگیرند. ایرلاین‌های خارجی روزانه از طریق صد پرواز، مسافرین ایرانی را با ترانزیت به کشورهای مختلف آسیا، اروپا و کانادا می‌برند که سودهای هنگفتی را متوجه این شرکت‌های خارجی می‌کند.
چهار مشکل عمده تحریم شرکت‌های ایرانی، کمبود هواپیما، کمبود قطعات، مشکل تعمیرات وبالاخره ممنوعیت شرکت‌های نفتی خارجی برای عرضه سوخت به هواپیماهای ایرانی در فرودگاه‌های خارجی بوده‌اند. خوشبختانه این محدودیت‌ها همه بر اساس توافقات جدید برداشته شده‌اند و صنعت هوایی ایران در آستانه یک تحول عمده قرار گرفته است. امیدواریم که بتوانیم با کار بیشتر سهم پروازهای از دست رفته خود در سال‌های اخیر را بگیریم و ایرانی بتواند با هواپیمای ایرانی پرواز کند. جمعیت 80 میلیونی فعال ایرانی می‌تواند موتور حرکت جدی صنعت هوایی در داخل و خارج کشور باشد و این صنعت می‌تواند بازار مناسبی را برای جذب جوانان کشورمان فراهم کند.
قرارداد جدید ایران با ایرباس در جریان سفر رئیس جمهوری ایران به پاریس نخستین فرصتهای لازم را برای صنعت هوایی ایران فراهم خواهد کرد. آری زنگ‌های خطر بخصوص برای شرکت‌های همسایه که واقعاً با وجود استفاده سرشار از بازار ایران درحق ملت ما حق‌شناسی نداشتند به صدا درآمده است.
١٥- لغو تحریم‌های بانکی از مهمترین تعهدات کشورهای 1+5 یک بر اساس برجام بوده است. با توجه به جریمه‌های بسیار سنگین دولت امریکا علیه بانک‌های بزرگ جهان که با ایران در گذشته کار می‌کرده‌اند، این بانک‌ها در ورود به بازار ایران با تأنی عمل خواهند کرد. اما این به معنی تردید در لغو تحریم‌ها نیست. بعد از برجام با ارتباطات مؤثر طرف‌های ایران و اشتیاق طرف‌های خارجی، ارتباطات بسیاری میان بانک‌ها و مؤسسات مالی ایرانی با طرف‌های امریکایی واروپایی شکل گرفته است که می‌تواند براحتی توسعه یابد.
یکی از شرایط لازم برای برقراری دوباره مراودات مالی و اداری میان بانک‌ها و مؤسسات مالی اتصال سوییفت است که از روز اول لغو تحریم‌ها در دستور کار بانک‌های ایرانی قرار گرفت و الان خوشحالیم که تمامی بانک‌های ایرانی که از فهرست تحریم خارج شده‌اند به سوییفت وصل شده‌اند.
به هر صورت همان‌طور که توضیح داده شد امروزه تمامی تحریم‌ها علیه کار بانکی با ایران لغو شده است و بر ماست که زمینه‌های بازسازی دوباره همکاری‌های بانکی را اجرایی کنیم. بدیهی است که اگر بانکی نه به علت سیاست مدیدیت خود بلکه بدلیل ملاحظات یا مخالفت‌های ساز و کارهای نظارتی امریکا و اروپا در کار با نظام بانکی ایران تردید داشته باشد، این تعهد برای اروپا و امریکا وجود دارد که نگرانی‌های این بانک‌ها را حل و فصل کنند وگرنه خلاف تعهدات خود در برجام عمل کرده‌اند.
این یادداشت در ویژه نامه نوروزی روزنامۀ ایران منتشر شده است.