ظاهرا اروپایی‌ها برای نجات توافق بار دیگر به تکاپو افتاده و از طریق احیا و گسترش اینستکس، می‌خواهند ایران را به عدم برداشتن گام پنجم کاهش تعهدات ترغیب کنند.
رویداد۲۴ وزارت امور خارجه فنلاند روز جمعه و یک هفته پیش از برگزاری کمیسیون مشترک برجام، در بیانیه‌ای اعلام کرد، این کشور به همراه پنج کشور اروپایی دیگر شامل بلژیک، دانمارک، هلند، نروژ و سوئد در مسیر پیوستن به سازوکار مالی اروپایی برای تسهیل تجارت با ایران (اینستکس) قرار دارند.
وزارت امور خارجه فنلاند در این بیانیه اظهار داشته است: «دولت‌های بلژیک، دانمارک، فنلاند، هلند، نروژ و سوئد حداکثر اهمیت را برای حفظ و اجرای کامل برحام توسط همه طرف‌های این توافق قائل هستند. در راستای تلاش‌های مستمر اروپا برای حمایت از توافق و اجرای بخش‌های اقتصادی آن و در جهت تسهیل تجارت مشروع بین اروپا و ایران، ما اکنون در میانه فرآیند مشارکت در ابزار پشتیبان مبادلات تجاری (اینستکس) هستیم و این کار منوط به تکمیل رویه‌های ملی ما در این زمینه است.»
سازوکار مالی اینستکس در ماه فوریه سال جاری میلادی (بهمن‌ماه ۹۷) راه‌اندازی شد، اما عملیاتی شدن آن تا اواخر ماه ژوئن (اوایل تیرماه ۹۸) به طول انجامید. البته با وجود اینکه در اواخر ژوئن، «هلگا اشمید» معاون مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا از عملیاتی شدن اینستکس خبر داد، این سازوکار مالی تاکنون هیچ نقشی در تسهیل روابط تجاری ایران و اتحادیه اروپا نداشته است.
در مقابل، کشور‌های اروپایی از ایران خواسته‌اند که «بدون تاخیر به اجرای کامل مفاد و بند‌های توافق هسته‌ای» بازگردد.
گام چهارم هسته‌ای که تقریبا یک ماه پیش برداشته شد، حساسیت مناسبات برجامی ایران و اروپا را بیشتر کرد. بعد از این گام، اروپایی‌ها رسما و علنا ایران را به فعال‌سازی مکانیسم حل اختلاف مندرج در برجام تهدید کردند. امری که متضمن تهدید تلویحی به بازگرداندن تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران است. با این حال، ایران ضمن تاکید بر ادامه روند کاهش تعهدات، همچنان اروپا را به عدم اجرای تعهدات برجامی مرتبط با مسائل اقتصادی متهم می‌کند.
ظاهرا اروپایی‌ها برای نجات توافق بار دیگر به تکاپو افتاده و از طریق احیا و گسترش اینستکس، می‌خواهند ایران را به عدم برداشتن گام پنجم کاهش تعهدات ترغیب کنند.
در همین راستا، برخی از ناظران و کارشناسان بر این باورند که پیوستن شش کشور اروپایی به اینستکس اقدام مثبتی است که باید خوشبینانه به آن نگریست و متناسب با آن و متقابلا گام مثبتی از سوی ایران باید برداشته شود.
در این رابطه، رضا نصری کارشناس حقوق بین الملل و سیاست خارجی در یادداشت کوتاهی در حساب توئیتر خود نوشت: سیاست کاهش تعهدات ایران در قبال اروپا در قضیه برجام مبتنی بر اصل «چماق و هویج» است. در نتیجه منطقی است در قبال اقدامات مثبت اروپا (مانند پیوستن ۶ کشور به اینستکس) ایران نیز - بجای پافشاری بر چماق یا تهدید به تداوم روند فعلی - یک گام مثبت بردارد.
وی افزود: جریان متخاصم می‌خواهد اینطور القا کند که ایران - حتی در قبال تدابیر مثبت اروپا - گام به سوی انحلال برجام برخواهد داشت تا با بسترسازی سیاسی راه را برای بازگشت تحریم‌های شورای امنیت هموار کند. در شرایط داخلی و خارجی کشور نیز قطعنامه شورای امنیت آخرین چیزی است که نیاز داریم!
نصری ادامه داد: امروز، یک موضع‌گیری «دوستانه» از جانب ایران - یا یک اقدام سنجیده «تشویقی» در برابر اعلام آمادگی ۶ کشور اروپایی برای پیوستن به اینستکس - ماه‌ها بسترسازی برای درگیر کردن مجدد شورای امنیت را به عقب برمی‌گرداند. تنش‌زدایی و خنثی‌سازی فضای التهاب نشان‌دهنده هوشمندی است، نه ضعف!
با این حال و در طرف مقابل، برخی دیگر بر این باورند که پیوستن این شش کشور به اینستکس عملا نمی‌تواند کمکی به تجارت اروپا با ایران بکند و به نظر می‌رسد این اقدام در راستای جلوگیری از عملی شدن گام‌های بعدی ایران برای کاهش تعهدات بوده است. لذا، از نظر آن ها، ایران نباید از سیاست کاهش تعهدات برجامی عقب نشینی کند.
در مقابل، کسانی که خوشبینانه یا شاید واقع گرایانه به ماجرا نگاه می‌کنند معتقدند که اگرچه پیوستن شش کشور به اینستکس ممکن است اثرات و نتایج اقتصادی ملموسی نداشته باشد، اما بدون تردید نتایج سیاسی مثبتی را به دنبال خواهد داشت.
به ویژه آنکه پس از پیسوتن این شش کشور، بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر اسرائیل در یک ویدئو به زبان انگلیسی به کشور‌های اروپایی حمله کرد و گفت: «در حالیکه خاورمیانه با شجاعت مقابل ایران و نوکرانش ایستاده است برخی اتفاق‌های احمقانه رخ می‌دهد: کشور‌های اروپایی تلاش می‌کنند که تحریم‌های آمریکا علیه ایران را دور بزنند.»
نتانیاهو با انتقاد از کشور‌های اروپایی افزود: «درحالیکه رژیم ایران مردم خود را می‌کشد، کشور‌های اروپایی برای حمایت از این رژیم بسیار جانی عجله دارد. در حالیکه ایران تأسیسات نفتی عربستان را بمباران می‌کند، در حالیکه ایران برای ساخت سلاح هسته‌ای اقدام به غنی‌سازی اورانیوم می‌کند، کشور‌های اروپایی عجله دارند برای دلجویی از ایران حتی امتیاز‌های بیشتری بدهند.»
نخست وزیر اسرائیل با اشاره به جنگ جهانی دوم افزود: «این کشور‌های اروپایی باید از خود شرم کنند. آیا آن‌ها چیزی از تاریخ آموخته‌اند. ظاهرا اینطور نیست.»
به طور کلی، واضح است که عضویت شش کشور اروپایی در اینستکس، با ترغیب سه کشور فرانسه، آلمان و بریتانیا صورت گرفته است. چرا که این سه کشور هم موسس اینستکس هستند و هم سیاست حفظ برجام را دنبال می‌کنند. اما این سه کشور تا حالا به دلیل فشار‌های آمریکا نتوانسته‌اند کاری برای ایران انجام دهند. از این رو، این احتمال وجود دارد که سه کشور یادشده دنبال جلب حمایت سایر کشور‌های اروپایی هستند تا بتوانند موضع متحد و یکپارچه‌ای علیه آمریکا در زمینه تامین منافع اقتصادی آمریکا بگیرند. زیرا، به سختی می‌توان تصور کرد که آمریکا با همه یا اکثریت کشور‌های مهم اروپایی وارد تقابل شود. البته چنین سناریویی به این معنا نیست که اروپایی‌ها قصد دارند تمام خسارت‌های تحریم‌های اقتصادی آمریکا علیه ایران را جبران کنند. بلکه ممکن است اروپایی‌ها بخشی از مطالبات اقتصادی ایران را برآورده کنند و در این کار به طور متحد در مقابل فشار آمریکا مقاومت کنند.