رویداد۲۴ دولت آمریکا طرحی دو مرحله‌ای برای تمدید تحریم‌های تسلیحاتی سازمان ملل علیه ایران تهیه کرده که اروپایی‌ها و سایر اعضای برجام را در موقعیت دشواری قرار خواهد داد. اروپایی‌ها گزینه‌های بسیار محدودی درباره این طرح دارند که همه آن‌ها تبعات مهمی خواهند داشت.
تقریبا شش ماه دیگر، یعنی در ۲۲ اکتبر (یکم آبان)، موعد رفع تحریم‌های تسلیحاتی سازمان ملل علیه ایران بر اساس مفاد برجام فرا می‌رسد. آمریکا از ماه‌ها پیش با تمدید این تحریم‌ها مخالفت کرده بود و حالا طرح دو مرحله‌ای و جدیدی برای جلوگیری از تمدید این تحریم‌ها تدوین کرده که بر اساس آن، سایر اعضای برجام مجبور می‌شوند برجام را نقض کنند و اگر برجام را نقض نکنند این توافق کاملا از بین خواهد رفت.
اجرای طرح دو مرحله‌ای آمریکا برای جلوگیری از لغو تحریم‌های تسلیحاتی سازمان ملل علیه ایران آغاز شده است. در مرحله اول، وزارت خارجه آمریکا پیش نویش قطعنامه جدیدی در این زمینه تهیه کرده و آن را به کشور‌های اروپایی عضو برجام و همچنین سعودی‌ها و اماراتی داده است. این قطعنامه که به چین و روسیه داده نشده، خواستار تمدید تحریم‌های تسلیحاتی ایران است. برایان هوک، نماینده ویژه آمریکا در امور ایران، برای اجرای این طرح به نیویورک و پاریس سفر‌هایی داشته، ولی نتایج سفر‌های وی هنوز اعلام نشده است.
روزنامه نیوریورک‌تایمز که جزئیات طرح دو مرحله‌ای وزارت خارجه آمریکا را منتشر کرده، نوشته است آمریکا پیش‌بینی می‌کند که روسیه قطعنامه آمریکا در خصوص تمدید تحریم‌های تسلیحاتی ایران را وتو کند. به همین دلیل، آمریکا برای جلوگیری از تمدید تحریم‌های مزبور، به کمک وکلای وزارت خارجه، یک استدلال حقوقی آماده کرده که بر اساس آن، آمریکا می‌تواند ادعا کند که هنوز عضو برجام است ولذا می‌تواند از سازوکار موسوم به «مکانیسم ماشه» استفاده کند. فعال‌سازی این مکانیسم، برجام را کاملا از بین خواهد برد.
وزارت خارجه ایران، طرح جدید آمریکا را «متوهمانه» توصیف کرد و آن را غیرعملی دانست. روز سه شنبه، محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران، در تماسی تلفنی با همتای روسی‌اش، سرگئی لاوروف، طرح برجامی آمریکا را مورد بررسی قرار داد. در همین زمینه، وزارت خارجه ایران طی بیانیه‌ای نوشت که ظریف و لاوروف، «در خصوص طرح متوهمانه تازه آمریکا در خصوص برجام رایزنی و آن را مردود و غیر عملی ارزیابی کردند.»
محاسباتی فراتر از تسلیحات
طبق مفاد برجام، تحریم‌های تسلیحاتی یکباره رفع نخواهند. در مرحله اول که در ماه اکتبر فرامی‌رسد، ابتدا تحریم‌ها بر تسلیحات کوچک و متعارف رفع می‌شود و سپس سه سال دیگر، نوبت تحریم‌های موشکی می‌رسد. پس چرا آمریکا اینقدر مسئله تحریم‌های تسلحاتی را بزرگ می‌کند؟ مگر قرار است بعد از اکتبر چه تسلیحات برهم‌زننده توازن و مرگباری به ایران فروخته شود؟
دولت آمریکا می‌گوید از فروش تسلیحات ایرانی به گروه‌هایی در منطقه که آن‌ها را «تروریست» می‌خواند، نگران است و در نتیجه، نمی‌خواهد با رفع تحریم‌های تسلیحاتی سازمان ملل، به فروش این سلاح‌ها کمک کند. اما این نگرانی، نمی‌تواند پشت پرده اشتیاق کاخ سفید برای نابود کردن برجام را کاملا تبیین کند.
زمانی که آمریکا به طور یکجانبه از برجام خارج شد و تمام تحریم‌های‌اش را مجددا علیه ایران برقرار کرد، بسیاری از ناظران درباره فروپاشی برجام هشدار دادند. اما به رغم همه فشار‌های سنگین اقتصادی آمریکا علیه ایران برجام زنده ماند و درخواست‌های مکرر کاخ سفید برای مذاکره با ایران بر سر یک توافق جدید به جایی نرسید. ایران، بار‌ها اعلام کرد که مذاکره مجدد با آمریکا، منوط به بازگشت کاخ سفید به برجام است. از این رو، حالا به نظر می‌رسد دولت آمریکا برجام را مانعی بر سر راه مذاکره مجدد با ایران می‌بیند و در نتیجه، می‌خواهد با نابود کردن برجام، راه مذاکره را هموار کند. مقامات آمریکا در گفتگو با نیویورک تایمز، این تحلیل را تایید کردند. این روزنامه از قول «بسیاری از مقامات بلندپایه دولت» ترامپ، ادعا کرد که فقط با نابود کردن برجام، سران ایران به مذاکره بر سر یک توافق کاملا جدید که طبق میل ترامپ باشد، وادار خواهند شد. به همین دلیل، آمریکا دنبال این است که هیچ بهانه‌ای برای حفظ برجام برای ایران باقی نگذارد.
اما، علاوه بر مذاکره، دولت آمریکا ممکن است دلیل دیگری برای نابود کردن برجام داشته باشد. موعد رفع تحریم‌های تسلیحاتی ایران روز ۲۲ اکتبر (یکم آبان) فراخواهد رسید. ۱۲ روز بعد، یعنی در سوم نوامبر (۱۳ آبان) انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا برگزار خواهد شد. رقیب اصلی دونالد ترامپ در این انتخابات، جو بایدن است، یعنی همان کسی که به عنوان معاون باراک اوباما، در امضای برجام نقش مهمی ایفا کرد و در صورت پیروزی در انتخابات سوم نوامبر، ممکن است به برجام بازگردد. خصوصا که دمکرات‌ها در جریان تبلیغات انتخاباتی به صراحت از بازگشت به برجام سخن گفته بودند.
بیشتر بخوانید: نقشه تازه پمپئو علیه ایران؛ آمریکا چه می‌خواهد؟
این احتمال وجود دارد که مایک پمپئو، وزیر خارجه آمریکا، از امکان پیروزی بایدن نگران است و می‌خواهد در آستانه انتخابات از فروپاشی کامل برجام اطمینان یابد. پمپئو ممکن است به این ارزیابی رسیده باشد که فعال سازی مکانیسم ماشه و نابود کردن برجام در آخرین روز‌های دوره اول ریاست جمهوری ترامپ منافعی دارد؛ از جمله اینکه، اگر ترامپ پیروز شد، می‌تواند بدون نگرانی از ملاحظات انتخاباتی، به پرونده ایران بپردازد و برای یک توافق جدید تلاش کند. اگر بایدن پیروز شد، برجام دیگر پایان یافته و امکان بازگشت دمکرات‌ها به آن (اگر غیرممکن نباشد) بسیار دشوار خواهد بود.
مقامات آمریکایی ادعا می‌‍کنند فقط با نابود کردن برجام می‌توان ایران را به مذاکره بر سر یک توافق جدید وادار کرد.
دوراهی اروپا
در چنین شرایطی چه کاری از اروپا ساخته است؟ اگر محاسبات فوق درست باشند، اروپا نمی‌تواند کار خاصی برای نجات برجام انجام دهد. اما اگر این محاسبات درست نباشد، شاید اروپایی‌ها بتوانند کاری برای نجات برجام کنند. هر چند که موفقیت آن‌ها در این زمینه بسیار بعید است.
اروپایی‌ها در مقابل طرح جدید پمپئو دو گزینه دارند که هرکدام از آن‌ها بدتر از دیگری است. اگر با هدف جلوگیری از فعال شدن مکانیسم ماشه، با تمدید تحریم‌های تسلیحاتی ایران موافقت کنند، برجام را به شکل فاحشی نقض خواهند کرد؛ و این با ادعای اروپایی‌ها مبنی بر اینکه آن‌ها «کاملا» به تعهدات برجامی‌شان پایبند بوده‌اند، به شدت ناسازگار خواهد بود. اما اگر اروپایی‌ها با رفع تحریم‌های تسلیحاتی ایران موافقت کنند، در این حالت، آمریکا با ادعای اینکه هنوز عضو برجام است، مکانیسم ماشه را فعال خواهد کرد و کل برجام را از بین خواهد برد.
اروپایی‌ها کدام گزینه را انتخاب خواهند کرد؟ هنوز هیچ کس نمی‌داند. ظاهرا الآن حتی اروپایی‌ها هم نمی‌دانند با این وضعیت بغرنج چه کنند. برایان هوک به پاریس رفته است. احتمالا در این سفر، اروپایی‌ها با هوک گزینه‌های فوق را بررسی کرده اند. با این حال، آن‌ها گزینه سومی هم دارند که احتمال موفقیت کمی دارد؛ اروپایی‌ها ممکن است آمریکا را تا روز ۲۲ اکتبر به حفظ وضعیت فعلی مجاب کنند و همزمان برای کاهش تنش‌ها، مجددا بین ایران و آمریکا وساطت کنند.
به هر حال، صرفنظر از اینکه اروپایی‌ها کدام گزینه را انتخاب کنند، وضعیت فعلی میان ایران و غرب در حال تغییر است. در چهار سال گذشته، تنش‌ها میان ایران و آمریکا بین سطوح مختلف سیاسی و نظامی در نوسان بود. اما هیچ وقت از کنترل خارج نشد. با وجود همه این تنش‌ها، برجام زنده ماند. اما در آستانه انتخابات آمریکا ممکن است این وضعیت تغییر کند و دیگر برجام نباشد.
چین و روسیه
در این میان، باید به دو عضو دیگر برجام که در ماه‌های آینده مجددا درگیر مناقشات ایران و آمریکا خواهند شد، اشاره کرد: روسیه و چین. آمریکا پیش بینی می‌کند که روسیه قطعنامه تمدید تحریم‌های ایران را وتو کند و چین نیز، به طور علنی یا غیرعلنی، با طرح پمپئو مخالفت خواهد کرد. وندی شرمن، از مذاکره‌کنندگان اصلی آمریکا در برجام، گفته است که روسیه و چین، هرگز نمی‌خواستند علیه تسلیحات متعارف ایران تحریمی اعمال شود و فقط با اعمال این تحریم‌ها به مدت محدود موافقت کردند.
روسیه به احتمال زیاد قطعنامه تمدید تحریم‌های تسلیحاتی را وتو خواهد کرد، مگر اینکه ایران برای دفع یک ضرر بزرگتر (فعال‌سازی مکانیسم ماشه) از آن بخواهد که وتو نکند که البته این بعید است. اما روسیه و چین هم، مانند اروپا، گزینه‌های محدودی برای نجات برجام دارند. اگر روسیه، قطعنامه آمریکا را وتو کند، در واقع خودش راه را برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه توسط آمریکا هموار خواهد کرد.
در حال حاضر، روسیه استدلال می‌کند که آمریکا حق استفاده از مکانیسم ماشه را ندارد، چون از برجام خارج شده است. روز دوشنبه، ریچارد گولدبرگ، که سابقا مسئول کرسی ایران در شورای امنیت ملی آمریکا بود، در توئیتی نوشت: «قطعنامه الزام‌آور شورای امنیت سازمان ملل متحد (قطعنامه ۲۲۳۱) آمریکا را از لحاظ امکان استفاده از "مکانیسم ماشه" جزو "مشارکت‌کنندگان" دائمی برجام به حساب می‌آورد. به من نشان بدهید کجای قطعنامه ۲۲۳۱ آمده که این تعریف، بعد از توقف مشارکت یکی از طرف‌ها در این توافق سیاسی تغییر پیدا می‌کند.»
میخائیل اولیانوف، نماینده دائم روسیه در سازمان‌های بین المللی در وین، در پاسخ به ادعای گولدبرگ نوشت: «قطعنامه ۲۲۳۱ به این موضوع اشاره نکرده، چون این مسئله، ناگفته پیدا است. کشوری که رسماً به مشارکت‌اش در توافق هسته‌ای پایان داده، نمی‌تواند جزو طرف‌های مشارکت‌کننده در آن باقی بماند. بند ۱۰ قطعنامه تحت تأثیر تصمیم خود شما برای خروج {از برجام} قرار گرفت.»
دولت آمریکا ظاهرا متن مبهم قطعنامه ۲۲۳۱ را به کمک وکلای وزارت خارجه، به نفع خود تفسیر کرده و استدلال حقوقی مفصلی برای استفاده از مکانیسم ماشه تهیه کرده است. مخالفت روسیه و سایر اعضای برجام ممکن است به جایی نرسد. وندی شرمن، که خواستار مخالفت با طرح پمپئو شده است، گفته مخالفت‌ها با این طرح، به این معنا نیست که این طرح موفق نخواهد شد.
به هر حال، برجام وارد مرحله خطرناکی شده که ممکن است از آن جان سالم به در نخواهد برد. اما چنانچه آمریکا با فعال سازی مکانیسم ماشه، برجام را نابود کند، چین و روسیه حداقل می‌توانند تقصیر فروپاشی نهایی این توافق را بار دیگر به گردن آمریکا بیندازند.