رویداد۲۴ تبادل زندانیان میان تهران و واشنگتن، بار دیگر بحث مذاکره میان ایران و آمریکا و به طور کلی تنش‌زدایی میان دو کشور را داغ کرد. در ازای آزادی مایکل وایت، زندانی آمریکایی در ایران، دکتر مجید طاهری، زندانی ایرانی در آمریکا، آزاد شد. همچنین، قبل از این تبادل، سیروس عسکری، زندانی سابق ایرانی در آمریکا، به ایران بازگشت.
این نخستین بار نیست که میان ایران و آمریکا تبادل زندانی اتفاق می‌افتد. پیش از این، ژیو وانگ و مسعود سلیمانی، میان ایران و آمریکا مبادله شده بودند. اما این بار، مبادله زندانیان در شرایطی اتفاق افتاد که تنش‌ها میان تهران و واشنگتن به خاطر تلاش کاخ سفید برای تمدید تحریم‌های تسلیحاتی سازمان ملل علیه ایران و همچنین صادرات بنزین ایران به ونزوئلا شدت گرفته بود. از این رو، مبادله زندانیان به عنوان اقدامی برای تنش زدایی و حتی شروع مذاکره قلمداد شد.
دونالد ترامپ، رئیس جمهور آمریکا، با انتشار چند توئیت به این تلقی دامن زد. او در توئیتی، ضمن تشکر از ایران، با اشاره به آزادی وایت نوشت: «این نشان می‌دهد که (امضای) توافق امکان پذیر است.» اندکی بعد، ترامپ بار دیگر خواستار توافق با ایران شد و نوشت: «بسیار خوب است که مایکل به خانه برگشت. تازه رسید. بسیار هیجان انگیز است. از ایران متشکرم. برای امضای توافق بزرگ تا بعد از انتخابات منتظر نمانید. من پیروز خواهم شد. اکنون می‌توانید به توافق بهتری برسید.»
این توئیت ترامپ، که به نحو بی سابقه‌ای توافق کردن با ایران را به انتخابات ریاست جمهوری آمریکا مرتبط می‌کند، با پاسخ منفی ایران مواجه شد. محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران، در پاسخی مبهم، به ترامپ گفت که «زمان» اصلاح وضعیت برجام به ترامپ مربوط است. ظریف توئیت کرد: «آقای ترامپ، ما علی‌رغم تلاش‌های "زیردستان" شما، به یک تبادل بشردوستانه دست یافتیم؛ ضمن این که ما در زمان بر سر کار آمدن شما یک توافق داشتیم. ایران و دیگر شرکای برجام، هرگز میز گفتگو را ترک نکردند. مشاوران شما که بیشتر آن‌ها را هم برکنار کرده‌اید، دست به قمار احمقانه‌ای زدند. این که چه زمانی تصمیم بگیرید، این مسأله را اصلاح کنید، به خودتان مربوط است.»
فعلا مذاکره‌ای در کار نیست
همچنین، علی شمخانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران، نیز به صراحت گفته است که میان ایران و آمریکا هیچ مذاکره‌ای اتفاق نخواهد افتاد. شمخانی توئیت کرد: «اوضاع ترامپ چه در تقابل‌های بین المللی، چه در افتضاح مدیریت کرونا و چه در آتش افروزی نژادپرستانه در داخل آمریکا به قدری خراب است که تیمش چاره‌ای جز تولید و نمایش موفقیت‌های ساختگی برای او ندارند. تبادل زندانیان، نتیجه مذاکره نبوده و هیچ مذاکره‌ای هم در آینده انجام نخواهد شد.»
در حال حاضر به دلایل مختلف شرایط مذاکره میان ایران و آمریکا فراهم نیست. دلیل اول این است که تحریم‌های آمریکا هنوز در جریان است و نه فقط کاهش نیافته بلکه بر آن‌ها افزوده می‌شود. آمریکا به تازگی پیش نویس قطعنامه جدیدی در زمینه تمدید تحریم‌های تسلیحاتی سازمان ملل علیه ایران تهیه و میان برخی اعضای شورای امنیت توزیع کرده است. آمریکا در حال کار بر یک طرح دو مرحله‌ای برای جلوگیری از رفع تحریم‌های تسلیحاتی ایران است. این تحریم‌ها اواسط اکتبر آینده (حدود یک هفته قبل از انتخابات ریاست جمهوری آمریکا) منقضی می‌شوند. در حالی که آمریکا همچنان برای اعمال تحریم بر ایران تلاش می‌کند، بعید است که ایران وارد مذاکره با این کشور شود.
گذشته از اینها، استقبال ترامپ از مذاکرات چیز جدیدی نیست. در دسامبر گذشته، وقتی که ژیو وانگ، پژوهشگر آمریکایی از ایران آزاد شد، ترامپ ضمن تشکر از ایران گفته بود که «پس ما می‌توانیم با هم توافق کنیم!»
واقعیت این است که صرف ابراز تمایل به مذاکره و امضای توافق با ایران هرگز نتوانست دولت ایران را به ورود به مذاکره متقاعد کند. در سپتامبر ۲۰۱۹، ترامپ با وساطت اروپایی‌ها تلاش کرد که با حسن روحانی در سازمان ملل دیدار کند. اما اصرار کاخ سفید بر ادامه تحریم ها، مانع از چنین دیداری شد. این اصرار هنوز ادامه دارد و تغییری در آن اتفاق نیفتاده است. به عکس، آمریکایی‌ها اکنون معتقدند که سیاست اعمال «فشار حداکثری» علیه ایران موفق بوده است. برایان هوک، نماینده ویژه آمریکا در امور ایران، بعد از تبادل اخیر زندانیان به صراحت به این مسئله اشاره کرد. او پیش تر، گفته بود که ایران دو گزینه دارد: یا با آمریکا مذاکره کند یا فروپاشی اقتصادی را مدیریت کند.
اما فراتر از بحث تحریم‌ها، در حال حاضر شرایط سیاسی حاکم بر روابط ایران و آمریکا، برای شروع مذاکره مناسب نیست. برخی مقامات ایران به وضوح معتقدند که ترامپ به دردسر افتاده و ممکن است در انتخابات بعدی پیروز نشود. شمخانی به صراحت به اوضاع «خراب» اشاره کرده است. همچنین، حسام الدین آشنا، مشاور رئیس جمهور ایران، در توئیتی خطاب به ترامپ نوشت: «روز سوم نوامبر [انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا]شکست خواهی خورد و ما این را می‌دانیم. برای همین باید بسیار بیش از آن‌چه اوباما داد، پیشنهاد بدهی!»
یک سوال و دو گمانه
علاوه بر این، محسن رضایی، دبیر مجمع تشخیص مصلحت نظام، در پاسخ به درخواست ترامپ برای مذاکره با ایران توئیت کرد: «ترامپ گفته است که اکنون بیایید با من مذاکره کنید. شما از باتلاق خودساخته هم که بیرون بیایید مذاکره با شما سم است؛ فعلا که در باتلاق هستید.»
ترامپ از نظر داخلی با مشکلات زیادی روبرو شده که تا چند ماه پیش، تصور آن‌ها هم سخت بود. تا قبل از ورود کرونا، اوضاع داخلی آمریکا نسبتا آرام بود و اقتصاد به خوبی فعال بود. اما با شیوع کرونا در آمریکا، علاوه بر جان باختن بیش از ۱۰۰ هزار نفر در آمریکا، اقتصاد این کشور به نحو چشمگیری دچار رکود شد، بیکاری افزایش پیدا کرد و بازار‌های سهام خسارت‌های سنگینی متحمل شدند. اعتراضات اخیر به خاطر مرگ جورج فلوید نیز مصیبت دیگری بود که بر ترامپ نازل شد. همه این مشکلات باعث کاهش محبوبیت ترامپ در نظرسنجی‌ها و افزایش محبوبیت رقیب‌اش، جو بایدن، شد. حال، سوالی که اینجا مطرح می‌شود این است که اگر ایران واقعا دنبال زمینه سازی برای مذاکره با ترامپ نیست، پس چرا در حالی که ترامپ اوضاع خرابی دارد، به او یک امتیاز تبلیغاتی داد؟
بیشتر بخوانید:
به تحریم‌های سنگین ادامه می‌دهیم/ ایران باید با ما مذاکره کند
وزارت اطلاعات در پاسخ به این سوال توضیحاتی منتشر کرد. مدیر کل ضدجاسوسی این وزارتخانه گفته است مایکل وایت بیمار بود و دولت آمریکا دنبال این بود که از فوت احتمالی وی، علیه ایران استفاده تبلیغاتی کند که با آزادی وی، این فرصت از آمریکا سلب شد.
با این حال، در این زمینه می‌توان دو گمانه مطرح کرد. گمانه اول این است که ایران با آزاد کردن مایکل وایت، دنبال رفع اتهام از خود است. ترامپ به انتخابات نزدیک شده و به تازگی ادعا‌هایی درباره تلاش برخی کشور‌های خارجی از جمله ایران، برای برانداختن دونالد ترامپ منتشر شده است. آزاد شدن وایت در حالی که ترامپ در اوج مشکلات به سر می‌برد، چنین ادعا‌هایی را زیرسوال می‌برد و افزون بر این، دیدگاه ترامپ درباره ایران را تعدیل می کند. ترامپ دو بار از ایران تشکر کرده و از آزادی وایت استفاده تبلیغاتی کرده است. بنابراین، حتی اگر ترامپ در انتخابات سوم نوامبر پیروز شود، از ایران در دوران انتخابات کینه‌ای نخواهد داشت. در آن حالت، ممکن است ترامپ مخالفتی با مذاکره با ایران نداشته باشد.
گمانه دوم نیز این است که ایران دنبال ایجاد اختلاف میان ترامپ و تیم مایک پمپئو در وزارت خارجه است. می‌توان حدس زد که منظور ظریف از «زیردستان» ترامپ، همان تیم پمپئو در وزارت خارجه و شورای امنیت ملی است. در واقع، ظریف به طور غیرمستقیم به ترامپ می‌گوید که تبادل زندانیان با وجود این زیردستان کارشکن انجام شده و اگر ترامپ اینها را برکنار کند، راه برای مذاکره و حل و فصل اختلافات هموار می‌شود.
این دومین بار است که وزارت خارجه آمریکا اعتبار تبادل زندانیان با ایران را به نام خود می‌زند. گفتگو‌های تبادل زندانیان میان وزارت خارجه ایران و طرف‌های آمریکایی غیررسمی مانند بیل ریچاردسون، انجام شده است. در این میان، سوئیس هم فرآیند تبادل را تسهیل کرد. در ماجرای مبادله مسعود سلیمانی و ژیو وانگ، وزارت خارجه آمریکا نسبت به این تبادل بی تفاوت بود. اما زمانی که تبادل به مراحل آخر رسید، ناگهان وارد مبادله شد و اعتبار آن را مصادره کرد. از توئیت ظریف اینگونه بر می‌آید که در ماجرای مبادله وایت با طاهری هم اتفاق مشابهی رخ داده است.
به هر حال، فارغ از اینکه هدف از تبادل زندانیان چه بوده است، این اقدام نشانه‌ای از تمایل دو طرف به تنش زدایی در عین تداوم خصومت‌ورزی است و می‌تواند زمینه‌ای برای گفتگو‌های مستقیم بعد از انتخابات سوم نوامبر باشد.