رویداد۲۴ همانقدر که برای ژاپنی‌ها بمباران شیمیایی هیروشیما و ناکازاکی اهمیت دارد و در هر شرایطی یاد آن را زنده نگاه می‌دارند تا دخالت دولت بیگانه را یادآوری کنند، برای ایرانیان زنده نگاه داشتن یاد کودتای ۲۸ مرداد سرنگونی دولت دکتر محمد مصدق به عنوان محبوب‌ترین نخست وزیر تاریخ ایران اهمیت دارد. کتاب‌های مختلفی درباره اتفاقات منجر شده به ۲۸ مرداد چاپ و منتشر شده و هر از گاه اسناد مختلفی درباره این واقعه افشا میشود؛ اسنادی که گاه از نقش دولت‌های خارجی پرده برداشته است و گاه رشوه‌هایی که برخی بزرگان و صاحب‌نفوذان آن دوران گرفته‌اند تا کودتا علیه مصدق را تسهیل کنند؛ در آخرین افشاگری‌ها گاردین در گزارشی به مصاحبه یک مقام بریتانیایی استناد کرده که برای نخستین بار نقش بریتانیا در کودتای ۲۸ مرداد و سرنگونی مصدق و بازگشت شاه به کشور را روشن‌تر کرده است.
این افسر اطلاعاتی انگلیس، عملیاتی را در ایران برعهده داشته که نشان می‌دهد چطور ام.آی۶ مامورانی را در ایران استخدام کرده و چطور به نمایندگان مجلس ایران از طریق بسته‌های بیسکوییت رشوه می‌داده است!
سازمان سیا و ام.آی۶ با همکاری
اشرف پهلوی خواهر محمدرضاشاه پهلوی فردی را در یکی از عملیات‌هایشان برای ترغیب شاهی که دیگر به سلطنت بی‌میل شده بود استخدام کردند و همین مساله به سقوط مصدق منجر شد.
«نرمن داربی شایر» رییس ایستگاه فارسی ام.آی۶ انگلیس در قبرس در زمان کودتای ۲۸ مرداد در این مصاحبه تازه کشف شده اذعان کرده «نقشه شامل اشغل بخش‌های کلیدی شهر به وسیله واحد‌هایی است که به نظر می‌رسد به شاه وفادارند. باید ایستگاه رادیو را نیز اشغال کرد. این یک نقشه کلاسیک است.»
بشتر بخوانید:
دکتر محمد مصدق؛ سیاستمداری با حامیان و مخالفان سرسخت
نقش بریتانیا در این نقطه کلیدی و عطف تاریخ ایران یکی از مهمترین نقاط شکل‌گیری رویکرد ایرانی‌ها نسبت به بریتانیایی‌هاست، اما جزییات نقش‌آفرینی جاسوسان انگلیسی در این حادثه هنوز بر همه روشن نیست.
«داربی شایر» نقطه نظر خودش را در مصاحبه‌ای با تلویزیون گرانادا در سال ۱۹۸۵ بیان کرده است. این مصاحبه در یک مستند تحت عنوان «پایان امپراتوری: ایران» انجام شده بوده. او حاضر نشده جلوی دوربین بیاید در نتیجه مصاحبه او مستقیم در برنامه تلویزیونی مذکور منتشر نشده است.
فایل رکورد این مصاحبه به کلی از خاطر همه پاک شده بوده و درجریان ساخت مستند جدید «کودتای ۵۳» بار دیگر کشف شده است. نقش داربی شایر که در سال ۱۹۹۳ درگذشته، در این مستند به تشریح بیان شده است.
تقی امیرانی فیلمساز ایرانی ساکن بریتانیا کارگردان مستند «کودتای ۵۳» است. او درباره نقش داربی شایر گفته «اگرچه نقش بریتانیا در کودتای ۲۸ مرداد در چندین دهه گذشته یک راز آشکار برای همه بوده، اما دولت بریتانیا هرگز رسما به نقش بنیادین این دولت در کودتا اذعان نکرده است. پیدا کردن مصاحبه داربی شایر مثل پیدا کردن اسلحه یک قتل است. این یک کشف تاریخی است.»
بریتانیا معتقد بود دولت مصدق تحت نفوذ شوروری است
متن پیاده شده این مصاحبه امروز در
آرشیو امنیت ملی دانشگاه جرج واشنگتن آمریکا منتشر شده است. بر اساس گفته‌های داربی شایر، دلیل اصلی اینکه ام.آی۶ می‌خواست از شر مصدق راحت شود این بود که بریتانیا معتقد بود دولت او اگرچه تنها یک عضو حزب توده را در خود جای داده بود، اما در نهایت تحت نفوذ شوروی بوده است.
او در این مصاحبه به صراحت گفته «من واقعا به این مساله اعتقاد داشتم چرا که مصدق کاراکتر ضعیفی داشت. وقتی شما یکی از اعضای عالیرتبه و آموزش دیده حزب کمونیست را در دولت راه می‌دهید، طولی نمی‌کشد (که تحت تاثیر قرار می‌گیرید) ما با رویکرد آمریکایی‌ها که می‌گفتند مصدق می‌تواند به عنوان خاکریز علیه کمونیسم عمل کند، موافق نبودیم. ما فکر می‌کردیم او در نهایت در بلند مدت تحت تاثیر کمونیست‌ها قرار می‌گیرد.
به گزارش رویداد۲۴ محمدعلی موحد در کتاب «خواب آشفته نفت» در این‌باره می‌نویسد: مصدق اینگونه نشان می‌داد که حضور او به عنوان سدی در برابر کمونیسم در ایران عمل خواهد کرد و اینگونه حمایت آمریکا را برای خود نگاه می‌داشت اما انگلستان همی نقطه قوت مصدق را به عنوان نقطه ضعف او جا زد و اینگونه نشان داد که پیرمرد مریضی مانند مصدق نمی‌تواند مقابل کمونیسم بایستد.»
بیشتر بخوانید:
محمدرضا شاه پهلوی؛ مردی برای افسوس یا دیکتاتوری بی‌رحم؟
در سال ۱۹۵۱ آنتونی ادن معاون نخست وزیر بریتانیا بدون مشورت با مقامات ارشد دولت، یک جاسوس آموزش دیده جنگی به نام رابرت زانر را برای تلاش جهت سرنگونی مصدق و رشوه دادن به اعضای مجلس ایران و دیگر مقامات ایرانی راهی ایران کرد.
برای کودتا علیه مصدق چگونه به نمایندگان رشوه می‌دادند
داربی شایر در این مصاحبه تازه کشف شده می‌گوید: «پول زیادی برای این رشوه‌ها صرف شد. او جعبه‌های حلبی بیسکوییت را با یادداشت‌هایی که عالی بودند (به عنوان بسته حاوی رشوه) به نمایندگان می‌داد. من فکر کنم نزدیک یک میلیون و نیم پوند در این راستا هزینه شد.»
اقدام رابرات زانر در نهایت به ادعای گاردین شکست خورده و او به کشور برگشته و «داربی شایر» را برای توطئه جهت اقدامات خشونت آمیز آلترناتیو تنها گذاشته است. او گفته: «کودتا ۷۰۰ هزار پوند هزینه برداشته است. من این هزینه را می‌دانستم، چون خودم هزینه کرده بودم.»
دریافت اطلاعات حیاتی با یک کیلو چای لیپتون!
«داربی شایر» به وضوح در این مصاحبه از نقش خود به عنوان کسی که این پول را هزینه کرده احساس غرور می‌کند. او در جای دیگر از اینکه اطلاعات حیاتی‌ای را از یکی از فرماندهان ارتش ایران در ازای دو پوند (کمتر از یک کیلو) چای لیپتون توانسته استخراج کند ابراز خرسندی کرده است.
او گفته «او [فرمانده نظامی ایران] نمی‌توانست در ایران به این (چای) دسترسی داشته باشد و من برایش آوردم و این دقیقا هزینه‌ای بود که من (در ازای اطلاعات) به او پرداختم.»
به گزارش رویداد۲۴ «داربی شایر» سه برادر از یک خانواده انگلوفیل به نام رشیدیان را نیز برای یافتن دیگر افرادی که در توطئه کودتا به او کمک کرده بودند، استخدام کرده بود. او درباره این سه برادر گفته این‌ها وقتی از طرف بریتانیا تماسی دریافت کردند بسیار تعجب کردند و از اینکه به آن‌ها برای کاری که واقعا به آن باور داشتند، پول دادیم خیلی خوشحال شدند. آن‌ها معتقد بودند مصدق تهدیدی علیه منافعشان است.
او همچنین اعتراف کرده که یک ژنرال طرفدار شاه یعنی فصل الله زاهدی را برای رهبری کودتا علیه دکتر محمد مصدق و در نهایت گرفتن جای او استخدام کرده است.
داربی شایر درباره زاهدی گفته «او به عنوان کاندیدای جانشینی مصدق گزینه خوبی بود، چون جایگاه خوبی داشت و ما می‌دانستیم که شاه به او اعتماد دارد. برای کودتا هم پیش‌بینی کرده بودیم که به یک نیروی نظامی نیاز است.»
در اکتبر ۱۹۵۲ یک سال قبل از کودتای ۲۸ مرداد، طراحی و توطئه برای کودتا دچار اختلال شد، چون مصدق روابط با انگلیس را قطع و دیپلمات‌ها و جاسوسان انگلیسی را اخراج کرد. در همین اثنا داربی شایر هم مجبور شد ایران را ترک کند اما نقشه کودتا زمان خروج از ایران در جیبش بود و آن را در بیروت در اختیار سازمان سیا قرار داد.
بر اساس گفته‌های داربی شایر، سازمان سیا علاقه زیادی به این طرح نشان نداد و ام.آی۶ آماده اقدام بدون مشارکت آمریکایی‌ها و بی اعتنایی آن‌ها به داربی شایر را نداشت. او در این مصاحبه گفته «در ماه‌های اول سال ۱۹۵۳ ما با رشیدیان‌ها نقشه‌ای داشتیم و فکر می‌کردیم واحد‌های نظامی کافی برای کودتا را در اختیار داریم، اما لندن پا پس کشیده بود و متاسفانه ژنرال سنکلیر رییس وقت سرویس اطلاعات انگلیس به اندازه یک کودک ۱۰ ساله از خاورمیانه اطلاعات داشت و علاقه بیشتری به کریکت داشت تا مسائل خاورمیانه.»
موضع آمریکا بعد از روی کار آمدن آیزنهاور به عنوان رییس جمهور این کشور در ژانویه ۱۹۵۳ تغییر کرد. چالش در آن زمان این بود که چطور می‌توان شاه جوان، بی تجربه و عصبی را برای بازگشت به قدرت و کمک به توطئه کودتا متقاعد کرد. تا وقتی که او حاضر نمی‌شد فرمان عزل مصدق و انتصاب زاهدی را امضا کند، کودتا بی‌معنی بود.
برای متقاعد کردن محمدرضا شاه، «داربی شایر» و همتای او در سازمان سیا یعنی «استفان مید» به پاریس رفتند و با اشرف پهلوی خواهر شاه دیدار کردند. قرار شد او به تهران سفر کند و برادرش را از جدیت آمریکا و بریتانیا در طرح کودتا باخبر کند.
به گفته داربی شایر، آن‌ها برای اشرف توضیح دادند که همه هزینه‌ها را خواهند پرداخت و زمانی که دسته‌های اسکناس را دید چشمانش برق زد و گفت ابتدا باید برای یک هفته برای پاک کردن همه رد پا‌ها به نیس فرانسه برود.
داربی شایر اعتراف کرده که او طرح ربودن ژنرال محمود افشارطوس رییس شهربانی دوران مصدق را در آپریل ۱۹۵۳ ریخته، اما اصرار دارد که اصلا نمی‌خواسته او کشته شود. (این قتل در واقع سرآغاز سلسله بی ثباتی‌هایی بود که به کودتای ۲۸ مرداد انجامید)
او در این باره گفته «بعضی چیزا درست پیش نرفت: قرار بود او (تیمسار محمود افشارطوس) ربوده شود و در یک غار نگهداری شود. اما احساسات خیلی برانگیخته شده بود و افشارطوس نیز به اندازه کافی عاقل نبود که نسبت به شاه علنا ابراز انزجار نکند. یکی از افسران جوان ارتش از افشارطوس نگهبانی می‌کرد و او اسلحه کشیده و رییش شهربانی را کشت. این هرگز بخشی از نقشه ما نبود، اما اتفاقی بود که افتاد.»
بعد از شروع اشتباه در نهایت کودتا در ۱۹ آگوست ۱۹۵۳ به پیروزی رسید و مصدق محاکمه شد و به حصر خانگی در احمدآباد مستوفی رفت و تا ۱۴ سال بعد و زمان مرگش محکوم شد. بر اساس گفته‌های داربی شایر سرنوشت او از زمانی که روی کار آمده بود اینگونه رقم خورده بود.
داربی شایر گفته بریتانیایی‌ها می‌خواستند مصدق را برکنار کنند و مهم نبود او توافقی به سود انگلیس امضا می‌کرد یا نمی‌کرد. آن‌ها در نهایت مجبور شدند اینگونه از شر مصدق راحت شوند تا جلوی پیشروی‌های روسیه را بگیرند.