رویداد۲۴ پس از آنکه «رکس تیلرسون» در اسفند ۱۳۹۶ از وزارت خارجه آمریکا اخراج شد، مایک پمپئو به عنوان وزیر امور خارجه آمریکا انتخاب شد او که پیش از این در سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا «سیا» خدمت می‌کرد از جمله کارگزاران سیاست خارجی- امنیتی واشنگتن محسوب می‌شود که نگاه کاملا ضدایرانی و ضد برجامی دارد.
پمپئو ابتدا تلاش کرد تا سازماندهی سیاست خارجی دولت ترامپ را هماهنگ با انتظارات و درخواست‌های ترامپ تغییر داده و سپس با تلاش‌های گسترده او و «جان بولتون» مشاور سابق امنیت ملی که وی هم رویکرد ضد ایرانی دارد، آمریکا را در اردیبهشت ۹۷ از برجام خارج کرد.
تیم ترامپ- پمپئو دو بار در شورای امنیت تلاش کرد تا اعضای شورای امنیت و سازمان ملل را مجاب به همراهی با آنها کند؛ یکبار در شهریور سال گذشته و در نشست شورای امنیت که به درخواست آمریکا انجام شد و دومین بار که قطعنامه ضد ایرانی دولت ترامپ در روز‌های اخیر با اقدام یکپارچه شورای امنیت با شکست روبه رو شد.
قطعنامه پیشنهادی آمریکا با ۱۱ رای ممتنع و مخالفت چین و روسیه به تصویب نرسید. تنها آمریکا و جمهوری دومینیکن به این قطعنامه رای مثبت دادند.
اکنون ترامپ و پمپئو مسیر جایگزین اشتباه دیگری را برگزیده اند؛ استفاده از «مکانیسم بازگشت تحریم ها-SnapBack» یا به عبارت دیگر «مکانیسم ماشه».
بنابه گزارش‌ها مایک پمپئو روز پنجشنبه گذشته به سازمان ملل رفت تا تقلا برای بازگرداندن تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران را آغاز کند.
همچنین دونالد ترامپ عصر چهارشنبه در نشست خبری روزانه خود این ادعا را مطرح کرد. وی افزود به وزیر خارجه‌اش دستور داده تحریم‌های شورای امنیت که به واسطه توافق هسته‌ای دولت اوباما لغو شده بوده است را باز گردانند.
با این اقدام آمریکا به نظر می‌رسد که شورای امنیت در آستانه یک نبرد دیپلماتیک سرنوشت‌ساز قرار گرفته است که احتمالاً پیامد‌های بلندمدتی برای نظم بینالمللی خواهد داشت. در این میان، برجام نیز به پیچ خطرناکی رسیده که اگر از این پیچ به سلامت عبور کند، احتمال احیای آن در آینده نه چندان دور وجود دارد.
تروئیکای اروپایی، اتحادیه اروپا، چین و روسیه همزمان با حضور پمپئو در سازمان ملل برای ارائه طرح مکانیسم ماشه علیه ایران، صراحتا و قویا اعلام کردند که این اقدام واشنگتن غیرقانونی است و کشوری که رسما بیش از دوسال پیش از برجام خارج شده، حقی برای استفاده از بند‌ها این توافق علیه دیگر اعضا را ندارد.
اما فرایند اسنپ بک یا مکانیسم بازگشت تحریم‌ها چیست و چه فرایندی دارد.
مکانیسم بازگشت تحریم ها؟
به طور کلی دو مسیر برای فعال سازی مکانیسم بازگشت تحریم‌ها وجود دارد که نخستین مسیر از کمیسیون مشترک برجام می‌گذرد. طبق مکانیسم حل اختلاف برجام، اگر عضوی از اعضای این توافق به این نتیجه برسد که عضو دیگری از توافق به تعهدات‌اش ذیل برجام پایبند نیست، می‌تواند این موضوع در کمیسیون مشترک برجام مطرح کند. سپس اگر بعد از ۳۵ روز این موضوع در کمیسیون مشترک برجام حل نشد، مساله به شورای امنیت ارجاع خواهد شد. این شورا نیز ۳۰ روز فرصت دارد تا موضوع را حل و فصل کند. اما اگر شورا نتواند ظرف یک ماه این مساله را حل کند، تمام تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران به طور خودکار دوباره اعمال خواهند شد.
اما مسیر دومی که بسیاری از ناظران سیاسی و تحلیلگران حقوقی براین اعتقادند که تیم ترامپ- پمپئو به دنبال بهره برداری از این مسیر خواهد بود، استفاده از ظرفیت قطعنامه ۲۲۳۱ است.
در این قطعنامه دو پارگراف وجود دارد که ساز وکار بازگشت تحریم‌ها را به طور مبهم توضیح داده است. براساس مفاد قطعنامه۲۲۳۱، اگر شورای امنیت شکایتی از یکی از طرف‌های برجام درباره «عدم اجرای چشمگیر» تعهدات برجامی طرف دیگری دریافت کند، باید ظرف ۳۰ روز درباره این شکایت تصمیم گیری کند، اگر هم تصمیمی نگیرد، بعد از انقضای این مهلت، تحریم‌ها بازخواهند گشت.
آمریکا در واقع با دور زدن کمیسیون مشترک برجام، به دنبال استفاده از این قطعنامه برای فعال سازی مکانیسم بازگشت تحریم‌ها است. جنگ سیاسی- حقوقی بر سر یک واژه رخ می‌دهد؛ «اعضای مشارکت کننده در برجام- participants in the JCPoA».
طرف‌های باقیمانده در برجام از جمله اتحادیه اروپا و کشور‌های دارای حق وتو نظیر روسیه و چین براین باورند که آمریکا به دلیل خروج از برجام عضو آن نیست و حق استفاده از این قطعنامه را ندارد. اما دولت ترامپ ادعا می‌کند که از برجام خارج شده، ولی به عنوان عضوی از شورای امنیت که قطعنامه ۲۲۳۱ را صادر کرده می‌تواند این مکانیسم را فعال کند.
بیشتر بخوانید: تیرِ خلاص واشنگتن بر پیکر برجام/ در شبِ فعال‌سازی مکانیزم ماشه چه گذشت؟
تحلیلگران سیاسی و حقوقدانان چه می‌گویند
اگرچه هنوز معلوم نیست که آمریکا چه اقداماتی را در شورای امنیت انجام دهد، اما ورای اینکه اقدامات آمریکا چه خواهد بود برخی تحلیلگران و ناظران سیاسی بر این باورند که توافق برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ دو سند هم تکمیل هستند و دولت ترامپ نمی‌تواند با خروج از یکی، از دیگری برعلیه ایران و شورای امنیت استفاده کند.
حتی جان بولتون مشاور امنیت ملی اخراج شده ترامپ نیز با رد کردن استدلال حقوقی ترامپ در این زمینه می‌گوید که استدلال دولت آمریکا برای استفاده از سازوکار ماشه دربازگرداندن تحریم‌های شورای امنیت علیه ایران مبنای حقوقی ندارد.
جان بولتون سه‌شنبه در گفت‌وگویی افزود: آمریکا از برجام خارج شده است. بنابه قطعنامه ۲۲۳۱ برای استفاده از سازوکار ماشه باید یکی از اعضای برجام باشید، استدلال دولت ترامپ این است که وقتی قطعنامه تصویب شد، آمریکا جزو امضاءکنندگان برجام بوده است، اما به نظر من از نظر حقوقی درست نیست.
تحلیلگران حقوق بین الملل نیز معتقدند که حتی اگر طرح شکایت از سوی آمریکا در شورای امنیت پذیرفته شود، امکان حضور این کشور در رای گیری مربوط به قطعنامه بازگشت تحریم‌ها وجود ندارد؛ چرا که ماده ۲۷ منشور ملل متحد بیان می‌دارد که در تصمیمات ذیلِ فصل ششم، دولت طرف اختلاف باید از رای دادن خودداری ورزد. موضوع بازگشت تحریم موضوعی مربوط به حل و فصل اختلافات بین المللی است که تحت فصل ششم منشور ملل متحد قرار می‌گیرد و لذا ماده ۲۷ منشور در مورد آن قابل اجرا خواهد بود.
همچنین نباید فراموش کرد که اقدام آمریکا در تحریم‌های یکجانبه پیش از طرح قطعنامه بازگشت تحریم‌ها و تصویب آن در شورای امنیت، نقض صریح و آشکار قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت توسط یک دولت عضو دائم این شورا بوده و لذا در هر صورت توسل آمریکا به این مکانیسم زیر سوال بردن قاعده «دستان پاک» (Clean Hands) است؛ به عبارت دیگر آمریکا با نقض قبلی قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت از طریق اعمال تحریم‌های یکجانبه علیه ایران، «دستان پاکی» برای شکایت علیه ایران در این شورا ندارد.
باوجود چنین پیچیدگی حقوقی و ناکامی سیاسی این پرسش مطرح می‌شود که چرا تیم ترامپ- پمپئو به دنبال پیگیری این سناریو در شورای امنیت است؟
اهداف پمپئو در شورای امنیت
اگرچه دیپلمات‌ها اعلام کرده اند که بازگرداندن تحریم‌های سازمان ملل براساس مکانیسم بازگشت دشوار و پیچیده است، زیرا شکست قطعنامه تمدید تسلیحاتی و به ویژ مخالفت روسیه، چین و سایر کشور‌ها نشان داد که اقدامات سیاسی و حقوقی آمریکا در شورای امنیت زیر سوال رفته است، اما تیم سیاست خارجی آمریکا و به ویژه مایک پمپئو تلاش می‌کنند در چارچوب انتظارات ترامپ و با وجود احتمال بالای شکست، فشار‌های سیاسی و حقوقی خود را در تقریبا ۷۰ روز مانده تا انتخابات ریاست جمهوری آمریکا (۱۳ آبان) همچنان حفظ کنند.
در این چارچوب، تهییج انتخاباتی و استفاده از روند‌های سیاست خارجی برای روند‌های انتخاباتی از جمله اهدافی است که تیم ترامپ-پمپئو دنبال می‌کنند.
همچنین در هدف دوم، سیاست خارجی ضد ایرانی ترامپ به دنبال فروپاشی و مرگ توافق برجام برای دوره آینده ریاست جمهوری در صورت شکست دولت ترامپ است. از دید تیم سیاست خارجی کنونی، سناریوی بازگشت تحریم‌ها دارای ابعاد دوگانه‌ای است که ارتباط مستقیم با انتخابات آتی (۱۳ آبان) خواهد داشت به نحوی که اکر ترامپ بار دیگر انتخاب شد، فشار‌های مضاعف می‌تواند ایران را بر سر میز مذاکره با دولت ترامپ بکشاند و در صورت شکست ترامپ، جو بایدن و دولت دموکرات آینده با یک زمین سوخته روبه رو خو اهند بود.
الگوی تصمیم سازان کنونی سیاست خارجی آمریکا مبتنی بر مولفه‌های دیپلماسی قدرت و کنش امنیتی است؛ در چنین فضایی به باور آنها، سازمان ملل و نهاد‌های بین المللی تنها ابزاری برای اجرای دیپلماسی قدرت خواهد بود.
در فرجام به نظر می‌رسد که جامعه جهانی در بزنگاهی تاریخی قرار گرفته و اکنون زمان آن است تا سازمان ملل به عنوان نماینده از جانب جامعه جهانی، برای اثبات استقلال عمل خود، در مقابله با یکجانبه گرایی آمریکا و اقدامات غیرقانونی دولت ترامپ برای ایجاد جهانی قانونمند بایستد.