رویداد۲۴ نظامهای بهداشتی و درمانی در بسیاری از کشورها راهبرد‌هایی برای پیشگیری از خودکشی اتخاذ کردهاند. یکی از این راهبرد‌های اولیه در این زمینه، کاربرد آموزش همگانی در مورد شناخت عوامل خطر، روش‌های پیشگیری، شناسایی کودکان و نوجوانان در معرض خطر و شیوههای کمک گرفتن از مراکز تخصصی است.
الف) عوامل خطر
خودکشی برآیند تأثیر عوامل مختلف زیستی، روانشناختی و اجتماعی است و معمولاً به یک دلیل خاص اتفاق نمیافتد؛ بنابراین ضروری است عواملی که برخی نوجوانان را در خطر اقدام به خودکشی قرار میدهند بشناسیم و برای کاهش آن اقدام کنیم.
بسیاری از نوجوانانی که دست به خودکشی میزنند به یک بیماری روانپزشکی زمینهای مانند افسردگی مبتلا هستند و به همین دلیلبرای کنار آمدن و سازگاری با تنشهایی که دردوران بلوغ رایج است، توانایی کمتری دارند، مانند طرد شدن از سوی همسالان و دیگر افراد مهم زندگی، شکست (ناکامی تحصیلی و ...)، جدایی والدین، آشفتگی و مشکلات خانوادگی (درگیری، خشونت) و مشکلات شدید اقتصادی. ممکن است کودکان یا نوجوانان به این نتیجه برسند که وضعیت خیلی بد است، نمیتوان اوضاع را تغییر داد و هیچ راهی وجود ندارد.
بنابراین، در واکنش به مشکلاتی که پیش رودارند ممکن است دست به خودکشی بزنند. در مواردی نیز اقدام به خودکشی بهصورت کاملاً ناگهانی و تکانشی و بهدنبال انباشته شدن از خشم یا ناراحتی و درماندگی شدید صورت میگیرد.
عواملی که خطر اقدام به خودکشی را در نوجوانان افزایش میدهند عبارتند از:
۱- ابتلا به یک اختلال روانپزشکی مانند افسردگی یا اختلال دوقطبی
۲- اختلاف یا قطع ارتباط با دوستان صمیمی (درگیری، تنش، طرد شدن از سوی همسالان، شکستها و فقدانهای عاطفی)
۳- درگیری، تنش و خشونت شدید در محیط خانواده (مشکلات جدی خانوادگی، محرومیت از محیط گرم عاطفی، روش‌های تربیتی و فرزندپروری همراه با خشونت و آشفتگی)
۴- مورد آزار جسمی، جنسی، قلدری یا تهاجم واقع شدن
۵- مصرف الکل و مواد
۶- مشکلات طبی یا جسمی شدید و طولانی
۷- مواجهه با خودکشی اعضای خانواده، دوستان یا اخبار و صحنههای خودکشی در رسانه‌ها و فضای مجازی
۸- داشتن سابقه اقدام به خودکشی قبلی، سابقه خانوادگی اختلال خلقی یا خودکشی
۹- برخوردار نبودن از حمایت خانواده و اجتماع
ب) نشانه های هشدار دهنده
توجه به نشانههای هشداردهنده کمک میکند تا والدین بتوانند بهموقع مانع از انجام اقدامات خطرناک توسط کودک یا نوجوان شوند. برخی از مهمترین این نشانهها عبارتند از:
۱- اشتغال ذهنی با مردن، جستجوی اخبار و روش‌های خودکشی در اینترنت
۲- گفتگو یا نوشتن در مورد خودکشی که می‌تواند مستقیمیا غیرمستقیم به این موضوع اشاره داشته باشد. (ممکن است بگوید «نمیخواهم زنده باشم» و یا «نمیخواهم برای شما دردسر باشم» و یا حتی به شکل شوخی و طنز مطرح کند «چقدر خوب است که آدم خودش را بکشد و از این زندگی راحت بشود...)
۳- بازی با وسایل و اسباب بازی یا دوستان با ماجرا و محتوای مربوط به مرگ و خودکشی در کودکان خردسالتر
۴- تمایل به انزوا و کناره‌گیری از روابط اجتماعی
۵- بی‌ثباتی، نوسان خلق و ناپایداری هیجانی (حالتهای متنوع از غمگینی، پرخاشگری و یاافزایش انرژی و سرخوشی ظرف چند ساعت یا در طول روز یا هفته)
۶- افزایش مصرف مواد و الکل
۷- احساس ناامیدی، درماندگی یا رسیدن به بنبست در مورد یک واقعه یا موقعیت
۸- تغییر روالهای معمول زندگی مثل خواب و خوراک و یا تغییر ناگهانی الگوی رفتاری یا وضعیت خلقی (از حالت غمگینی و ناراحتی به احساس راحتی و شادی) در نوجوانی که به شدت تحت فشار بوده است. بهنظر میرسد تصمیم خود را برای خودکشی گرفته و دیگر مشکلات برایش اهمیتی ندارد.
۹- سابقه اقدامات پرخطر یا آسیب زدن به خود
۱۰- دسترسی به سلاح گرم
۱۱- بخشیدن وسایل خود به دیگران بدون وجود دلایل منطقی
ج) کار‌هایی که والدین باید انجام دهند
با مشاهده نشانه های هشدار دهنده در کودک یا نوجوان، اقدامات فوری زیر را انجام دهید:
۱- با خطوط تماس ۱۴۸۰ صدای مشاور، ۱۲۳ اورژانس اجتماعی، اورژانس مراکز روانپزشکی یا روانپزشک فرزندتان تماس بگیرید.
۲- او را تنها نگذارید، وسایل خطرناک، دارو و مواد سمی را از دسترس او خارج کنید.
۳- اگر متوجه شدید که نوجوان شما با مرگ و خودکشی اشتغال ذهنی دارد، بلافاصله با او صحبت کنید. از او در مورد اینکه آیا احساس غمگینی و ناامیدی دارد و یا به مردن و خودکشی فکر میکند سئوال کنید. از بهکار بردن کلمه «خودکشی» نترسید. مطمئن باشید که صحبت دربارۀ خودکشی خطر آن را افزایش نمیدهد.
۴- از نوجوان بخواهید راجع به احساساتش صحبت کند، به او گوش دهید وبرای مشکلات و نگرانیهایش اهمیت قائل شوید. نگوئید: «این مشکلات که جای نگرانی ندارد، تو بیخودی نگرانی ...». در عوض به او اطمینان دهید که دوستش دارید و برایتان خیلی اهمیت دارد. به او یادآور شوید که برای حل مشکلات می‌تواند روی کمک شما حساب کند.
۵- به عنوان مثال می‌توانید بگوئید: «می‌فهمم که الان چه حالی داری... غمگینی و از همه چیز عصبانی هستی...، ولی من و بابا کنارت هستیم... ما دوستت داریم و کمکت میکنیم تا حس بهتری داشته باشی ...»
۶- دنبال کمک‌های تخصصی پزشکی باشید. نوجوانانی که افکار خودکشی دارند باید توسط روانپزشک حاذق معاینه و ارزیابی شوند.
د) سایر اقداماتی که والدین میتوانند برای جلوگیری از خودکشی نوجوان انجام دهند.
۱- صبر نکنید تا او نزد شما بیاید و ناراحتیاش را مطرح کند. اگر فرزندتان غمگین یا مضطرب است، از او دربارۀ مشکل سئوال و اعلام کنید که آماده کمک به او هستید.
۲- توجه؟! بسیاری از نوجوانانی که افکار خودکشی دارند ممکن است نشانههای هشدار دهنده را پیشاپیش بروز دهند. به این نشانهها، سخنان و رفتار‌ها توجه کنید و از کنار آنها بیتفاوت عبور نکنید. (برای مثال تهدید به خودکشی را نمایشی در نظر نگیرید، از بهکاربردن جملات تحریک کننده مثل «اگر راست میگی، برو خودت را بکش!» از طرد کردن فرزندتان اجتناب کنید برای مثال نگویید: «چه بهتر که بمیری! تازه همگی از دستت راحت میشیم»
۳- گوشه‌گیری را تشویق نکنید. نوجوان را تشویق کنید با دوستان و افراد حمایتگر خانواده در ارتباط باشد، ولی برای این کار او را تحت فشار قرار ندهید.
۴- بک زندگی سالم را تشویق کنید. کمک کنید تا بتواند بهاندازه کافی بخوابد، ورزش کند و غذای سالم بخورد.
۵- از برنامه درمانی حمایت کنید. اگر فرزندتان بهدلیل افکار خودکشی و مشکلات روانپزشکی تحت درمان است به او یادآور شوید که زمان لازم است تا حال او بهتر شود. به او کمک کنید که توصیه‌های پزشکی را پیگیری کند.
همچنین کمک کنید تا در فعالیتهایی شرکت کند که باعث میشوند دوباره به توانمندی هایش اطمینان پیدا کند.
۶- او را سرزنش نکنید. از سرزنش و تحقیرفرزندتان بهخاطر نشانهها و اختلالات روانپزشکی، مصرف دارو یا فکر‌هایی که دارد اجتناب کنید. (یکسره نگویید: مثل اینکه امروز دوباره قرصت را نخوردی، باز هم از این حرفها میزنی...)
هـ) برخورد با نوجوانی که اخیراً اقدام به خودکشی داشته است
در مواردی که نوجوان اخیرا اقدام به خودکشی داشته و نجات یافته است، اقدامات زیر را انجام دهید:
۱- انکار، سکوت و یا نپرداختن به موضوع کمکی به او نمی¬کند. با او در مورد این موضوع و مشکلاتش صحبت کنید.
۲- با فرزندتان همدلی کنید، به حرف‌هایش گوش دهید، نگرانی خود را از اتفاقی که افتاده ابراز کنید. به او یادآوری کنید که برایتان دوست داشتنی و ارزشمند است و تأکید کنید که آماده کمک به او هستید.
۳- در برخورد با رفتار خودکشی نوجوان نگاه تنبیهگرانه نداشته باشید. وقتی میخواهید او را نصیحت کنید، مشکلات و احساساتش را در نظر بگیرید.
۴- بعد از طی شدن مرحله حاد، در مورد افکار خودکشی و احتمال اقدام بعدی از او سئوال کنید. یادتان باشد که در این خصوص او را با سئوالات خود بمباران نکنید و تحت فشار قرار ندهید.
۵- اشارهها یا تهدید‌های نوجوان به مرگ یا خودکشی مجدد را جدی بگیرید. ولی در عین حال در مقابل تهدید‌ها کنترل خود را از دست ندهید و مراقب باشید تا این تهدید‌ها به روشی برای معاف شدن از رعایت قوانین، رسیدن به خواسته¬ها و مجوزی برای انجام اقدامات پرخطر دیگر تبدیل نشود. در صورت مواجهه با این شرایط از متخصصین سلامت روان مشورت بگیرید.
۶- نوجوان را برای صحبت در مورد مشکلاتی که آزارش می‌دهد تشویق کنید و برایکمک به حل این مشکلات آماده باشید.
۷- نوجوان را تشویق کنید در صورت نیاز از دوستان و افراد مورد اعتماد فامیل برای حل مشکل کمک بگیرد.
۸- مراقب باشید؟! یک بار اقدام به خودکشی، احتمال اقدام مجدد را افزایش می‌دهد! نظارت خود را روی رفتار و گفتار فرزندتان افزایش دهید و وسایل خطرناک را از دسترس وی خارج کنید.
۹- از متخصصین روانپزشکی کمک و مشورت بگیرید.
۱۰- برای درمان مشکلات روانپزشکی زمینهای از جمله افسردگی و مشکلات خلقی اقدام کنید.
به یاد داشته باشید که خودکشی قابل پیشگیری است.
اگر بنابر شواهد موجود نگران فرزندتان هستید، حتماً با او صحبت کنید و برای کمک به او از روشهایی که در بالا پیشنهاد شد بهره بگیرید.
کمیته روانپزشکی اجتماعی - انجمن روانپزشکی کودک و نوجوان ایران