رویداد۲۴ علیرضا نجفی: در پنجم دی ماه سال ۱۳۸۲ ساعت ۵:۲۶ دقیقه بامداد، فاجعه‌ای دردناک برای مردم ایران رخ داد؛ زلزله بم. زلزله ۶/۶ ریشتر قدرت داشت و دوازده ثانیه طول کشید. در این ۱۲ ثانیه خسارات فراوانی به شهر وارد شد و دو سوم جمعیت شهر بم، یعنی ۵۵ هزار نفر در جریان خسارات آن ۱۲ ثانیه کشته شدند.
شب پیش از زلزله دو پیش لرزه رخ داده بود، اما مردم باور نمی‌کردند که زلزله‌ای جدی رخ دهد و شهر را ویران کند. دلیل اصلی این باور غلط نیز وجود ارگ بم بود که طی هزاران سال پابرجابود و نشانگر این مطلب که هزاران سال در شهر زلزله ویرانگری رخ نداده و بنابرین هرگز رخ نخواهد داد.
مرحوم بیژن دفتری رئیس وقت سازمان امداد و نجات کشور، کتابی درباره زلزله بم نوشته و به تفصیل ماجرا را شرح داده است. دفتری که فرمانده عملیات امداد و نجات زلزله بم می‌گوید «مسئولان مربوطه در ابتدا متوجه نشدند دقیقا کجا زلزله رخ داده. ابتدا تصور می‌شد هرمزگان، استان یزد و فارس محل وقوع زلزله هستند. اما در آن حوالی گزارشی از تخریب نبود. پس از آن استاندار کرمان به مرکز تلفن می‌کند و می‌گوید با سه شهر جیرفت، کهنوج و بم به علت قطعی برق و تلفن نمیشود تماس گرفت.»
این امر نشان می‌داد زلزله در یکی از این شهر‌ها رخ داده است. نیروهای امدادی از استان‌های مختلف به این سه شهر رفتند و به زودی مشخص شد محله زلزله شهر بم بوده است.
در روز حادثه به نیروهای امدادی خبر دادند که زلزله بسیار شدید بوده و حتی بیمارستان شهر بم تخریب شده است. با تخریب بیمارستان دیگر می‌شد مطمئن شد سر خانه‌های خشت و گلی چه آمده است. به زودی همه متوجه شدند که فاجعه بسیار عظیم است و شهر با خاک یکسان شده است.
پس از وقوع زلزله افراد محلی و اعضای هلال احمر شروع به امدادرسانی کرده بودند، ولی هجوم نیروهای امدادی از استان‌های دیگر به شهر بم، ترافیک سنگینی ایجاد کرده بود و باعث مشکل در امدادرسانی می‌شد.
دفتری در کتاب خود اینگونه می‌نویسد: «در شب نخست برای مجروحان و مصدومان که تعدادشان به حدود چهارده هزار نفر می‌رسید هیچ مُسکنی وجود نداشت و ما با همکاری استانداری جهت تامین مُسکن به روش‌های سنتی عمل کردیم.»
احتمالا منظور از روش سنتی، تهیه تریاک به جای قرص مسکن بوده که به علت آمار بالای اعتیاد نیز اقدامی قابل دفاع محسوب می‌شد. از روز دوم فاجعه ضعف‌های مدیریتی روی نمودند. با اینکه جاده‌های زمینی بر اثر ترافیک و بی‌نظمی مختل شده بودند، اما فرودگاه شهر کار می‌کرد و حجم عظیمی از امداد رسانی‌ها به واسطه فرودگاه انجام گرفت. مجروحان از روز دوم توسط هلیکوپتر‌ها به بیمارستان‌های شهر‌های مجاور منتقل شدند، اما به علت عدم هماهنگی با بیمارستان‌ها فرایند رسیدگی پزشکی به آن‌ها بسیار مشکل شده بود.
بیشتر بخوانید: سفر فرح پهلوی به طبس برای دیدار با زلزله زدگان
به گزارش رویداد۲۴ دفتری مشکل دیگری که پیش آمد را چنین توصیف می‌کند: «حضور معاون اول ریاست جمهوری وقت در منطقه منجر به اتخاذ یک تصمیم ضروری ولی نابهنگام شد. براساس این تصمیم مقرر شد ادامه عملیات بحران در منطقه بم توسط سپاه پاسداران و شهرستان بروات توسط ارتش مدیریت شود.»
نظر به اینکه نهاد‌های مذکور ساختار و برنامه از پیش تعریف شده‌ای برای چنین مواردی نداشته و تمرین و مانوری نیز با سایر سازمان‌ها در این رابطه صورت نگرفته بود این تغییر و تصمیم تا مدتی عملیات پاسخگویی را با مشکل مواجه کرد.
مشخص نیست تصمیم ریاست جمهوری برای تقسیم واگذاری عملیات به چه دلیل بود، اما نتیجه این تصمیم چندان موفقیت‌آمیز نبود. با شلوغی جاده‌های اطراف کمک‌های ارسالی توسط مردم و دولت به بم نمی‌رسید و بسیاری از آن‌ها نیز در مسیر دزدیده می‌شدند. کار به جایی رسیده بود که امدادرسانان وسایل اهدایی را از بالای کامیون به سمت مردم پرتاب می‌کردند. این مشکلات به علت نبود نیروی متخصص امدادی و هجوم بی‌رویه نیروهای خودسر پیش می‌آمد.
ستاد امداد رسانی روز ششم تصمیم گرفت تا سامانی به اوضاع توزیع بسته‌های معیشتی بدهد و به همین دلیل دفترچه‌های خواروبار بین زلزله زدگان توزیع کرد. اما حدود ده هزار نفر از اطراف به بم آمده بودند و خود را بومی معرفی می‌کردند که این فرایند توزیع اقلام را دشوارتر می‌کرد.
پالایش افراد محلی و غیر محلی نیز دشوار بود، بنابرین دولت تصمیم گرفت برای همگی آن‌ها دفترچه خواروبار صادر کند. اقدام زشت دیگری که توسط برخی انجام می‌گرفت، دزدی از خانه‌های زلزله زده بود. افرادی که خود را محلی معرفی می‌کردند وسایل سالم مانده در منازل را می‌دزدیدند.
اقدام مفید دیگری که دولت انجام داد، صدور مجوز پرواز از تمام کشور‌های دنیا برای کمک به آسیب دیدگان بود. کمک‌های خارجی بسیار موثر بودند؛ سگ‌های زنده‌یاب، بیمارستان‌های صحرایی و کمک‌های نقدی که روی هم رفته به حدود یک میلیار دلار می‌رسید کمک بزرگی به آن حجم از آسیب و خسارت محسوب می‌شد.
البته مسئولان بسیاری از کمک‌های خارجی (مانند غذاهایی که ذبح اسلامی نبودند) را به علت مغایرت با اصول مذهبی و سنتی پس فرستادند، اما روی هم رفته همکاری موثری بین نیروهای ایرانی و بین المللی شکل گرفت.
بیش از ۴۴ کشور نیروهای امدادی به ایران گسیل کردند. یکی از کمک‌ها بیمارستانی صحرایی از طرف ایالات متحده آمریکا بود. آمریکا با هواپیما‌های نظامی کمک‌های بسیاری به ایران ارسال کرد و جورج بوش به علت فاجعه پیش آمده تعداد قابل توجهی از تحریم‌های اقتصادی علیه ایران را لغو کرد. ایران در واکنش به این اقدامات اعلام کرد که کمک‌های انسان دوستانه هیچ ربطی به روابط سیاسی بین کشور‌ها ندارد و این اقدامات چیزی از دشمنی دو کشور کم نمی‌کند.
یکی دیگر از نقاط قوت امداد رسانی توزیع آب در بطری (آب معدنی) در سطح گسترده برای نخستین بار بود که از شیوع بیماری‌ها و انگل‌های بالقوه جلوگیری کرد. نصب تدریجی سرویس‌های بهداشتی نیز به بهداشت و عدم آلودگی کمک بسیار کرد. مردم ایران کمک‌های نقدی و غیر نقدی بسیاری برای زلزله زدگان ارسال کردند. بسیاری از پول‌ها و پس‌اندازی که برای عید نوروز کنار گذاشته بودند، زدند و خیلی‌ها که توان کمک مالی نداشتند حضورا در منطقه فعالیت کردند. اتحاد مردمی و امداد رسانی بین المللی در جریان زلزله بم قابل ستایش، اما شیوه مدیریت و رسیدگی به بازماندگان که از سوی دولت انجام می‌گرفت قابل انتقاد بود.