رویداد۲۴ امیر بیابانگرد: تصویر ثبت شده در سال ۱۹۶۱ که یوری گاگارین به هاوانا سفر کرد و با فیدل کاسترو و ارنستو چه گوارا رهبران کوبا دیدار کرد. این دیدار پس از نخستین تجربه سفر انسان به فضا انجام شد.
«راه علم مفروش نیست، و تنها آنان که از پوییدن فراز‌های تند و نفسگیرش هراسی به دل راه نمی‌دهند می‌توانند چشم امیدی به فتح قلل تابناکش داشته باشند.» نامه‌ی کارل مارکس به موریس لاچاتر
در ۱۲ آوریل ۱۹۶۱ مصادف با ۲۳ فروردین ۱۳۴۰، یوری گاگارین روس به فضا رفت و ۱۰۸ دقیقه مدار زمین را یک دور به طور کامل پیمود. پیش از او هیچ انسانی به فضا سفر نکرده بود. قبلاً تجربه کمی با موجودات زنده در فضا وجود داشت. دو سگ، چهل موش، یک خرگوش و دو موش صحرایی نخستین حیواناتی بودند که به فضا فرستاده شدند و به سلامت به زمین بازگشتند.
آن‌ها در ۱۹ آگوست ۱۹۶۰ همراه با ماهواره فضایی اسپوتنیک۵ شوروی به فضا پرتاب شدند و در یک کپسول به سلامت بر زمین فرود آمدند. سفر اولین انسان به فضا توسط اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی در راستای رقابت فضایی صورت گرفت. رقابت فضایی رقابت بین سازمان فضایی فدرال روسیه از سوی شوروی و ناسا از ایالات متحده امریکا در زمینه فضا بود. این مسابقه با ارسال ماهواره‌ی اسپوتنیک-۱ از طرف شوروی در ۴ اکتبر ۱۹۵۷ آغاز شد.
یوری گاگارین در ۹ مارس ۱۹۳۴ در نزدیکی شهر گژاتسک در روسیه (شوروی) به دنیا آمد. نام شهر گژاتسک بعداً و در سال ۱۹۶۸، به افتخار گاگارین به شهر «گاگارین» تغییر داده شد. پدر و مادرش هردو در یک مزرعه تعاونی شاغل بودند. در سال ۱۹۴۳ و دوران جنگ دوم جهانی نیرو‌های اشغالگر نازی خواهر و برادر بزرگتر یوری را برای کار اجباری به اردوگاه بردند.
گاگارین از کودکی به پرواز علاقه داشت و هواپیما‌های مدل می‌ساخت. ضمناً معلم ریاضی و فیزیک او خلبان نیروی هوایی شوروی بود. اگرچه او ابتدا آهنگری را به عنوان شغل انتخاب کرد، اما به زودی علاقه به خلبانی، او را به مدرسه آموزش خلبانی کشاند.
وی که در سال ۱۹۵۱ برای ادامه تحصیلات به هنرستان فنی رفته بود در همان زمان به عضویت باشگاه هوایی درآمد تا پرواز با هواپیمای سبک را فراگیرد. گاگارین در سال ۱۹۵۵ نخستین پرواز انفرادی خود را انجام داد. در همان سال به دانشکده نیروی هوایی رفت تا پرواز با هواپیما‌های نظامی را بیاموزد.
مدت کوتاهی پس از پرتاب اسپوتنیک-۱ و در سال ۱۹۵۷ با دریافت مدرک خلبانی فارغ‌التحصیل شد. یوری گاگارین در سال ۱۹۵۹ و پس از ازدواج، درخواست کتبی داوطلبی خود را برای فضانوردی به سازمان فضایی شوروی تسلیم کرد. بر اساس شرایط کمیسیون نامزد‌ها باید بین ۲۵ تا ۳۰ سال داشته باشند. گاگارین این ویژگی را داشت. یک هفته بعد از او دعوت شد برای آزمایش‌های مقدماتی پزشکی به بیمارستان نیروی هوایی در مسکو برود.
بیشتر بخوانید: جستجوی حیات در یخ‌های مریخ/ ماموریت مریخ نورد ناسا چیست؟
به گزارش رویداد۲۴ سال ۱۹۶۰، سازمان فضایی شوروی، پس از مرحله اول گزینش، ۲۰ نفر از جمله گاگارین را برای پست فضانوردی برگزید. سرگئی کارالیوف پدر برنامه فضایی شوروی، خود بر انتخاب نامزد‌ها نظارت کرده بود. همه این افراد الزاماً بهترین خلبانان کشور نبودند: علاوه بر تسلط کامل به هوانوردی و توان تصمیم‌گیری صحیح در موقعیت‌های دشوار، وزن، سلامت جسمی و قد آن‌ها از عوامل کلیدی در انتخاب این افرد بود.
تا روز‌های پیش از پرواز، اعضای منتخب مورد آزمایش‌های دشواری قرار گرفتند تا استقامت جسمی و روانی آن‌ها محرز شود. این آزمایش‌ها شامل ده‌ها پرش با چتر روی آب، تحمل کاهش اکسیژن و قرار گرفتن در محفظه ایزوله، برای تعیین و حذف افرادی بود که ممکن است از نظر روانی آمادگی کافی برای رفتن به فضا را نداشته باشند.
در ۱۷ مارس ۱۹۶۱ شش فضانورد منتخب از میان ۲۰ نفر، تیم بزرگ پشتیبانی و گروهی از مقامات رسمی وارد پایگاه فضایی بایکونور شدند. پایگاه فضایی بایکونور قدیمی‌ترین و یکی از بزرگ‌ترین تشکیلات پرتاب فضایی فعال در جهان است. این پایگاه رکورددار تعداد پرتاب‌های فضایی در جهان است. این پایگاه فضایی در جنوب کشور قزاقستان امروزی واقع شده است. بایکونور در دهه ۱۹۵۰ برای اجرای بخشی از برنامه‌های فضایی شوروی ساخته شد.
یکی از پرتابگاه‌های آن به نام پرتابگاه گاگارین محل پرتاب یوری گاگارین با فضاپیمای وستوک-۱ است. (وستوک به معنای شرق) در روز ۸ آوریل یعنی تنها چند روز پیش از پرواز فضایی، یوری گاگارین به عنوان کاندید اصلی پرواز انتخاب شد. گرمان تیتوف هم به عنوان فضانورد ذخیره تعیین شد تا در صورت بروز هرگونه مشکلی برای گاگارین، بتواند به جای او پرواز کند. در مورد دلایل انتخاب گاگارین حدس و گمان‌های گوناگونی وجود دارد.
برخی معتقدند که پیشینه کارگری خانواده‌ی او باعث شد حزب کمونیست شوروی او را ترجیح دهد. البته شکی نیست که شخصیت گرم، اجتماعی و رسانه پسندش از دلایل مهم گزینش او بوده‌است. او به دلیل لبخند همیشگی بر لب، دوست داشتنی بود. انرژی مثبت او، بخش عمده‌ای از دلیل انتخاب وی برای ماموریت وستوک-۱، درست یک هفته قبل از پرتاب بود.
هاوارد مک کوردی، کارشناس سیاست فضایی و استاد امور عمومی می‌گوید: «گاگارین بسیار کاریزماتیک و در بین سایر فضانوردان بسیار دوست داشتنی بود. او نترس بود. در حالی که سرگئی کورولف، مهندس ارشد پرواز فضایی، دارو‌های آرام بخش را بیرون می‌آورد، گاگارین با آرامش در کپسول نشسته بود.»
پس از روشن شدن دو نامزد اصلی پرواز، سرگئی کارالیوف ضمن دیدار با گاگارین و تیتوف به آن‌ها اطلاع داد که فضاپیما در تاریخ ۸ آوریل آماده خواهد بود و پرواز برای روز‌های ۱۰ تا ۱۲ آوریل برنامه‌ریزی شده است. دو روز بعد، جلسه‌ای رسمی با حضور مقامات بلندپایه دولت، مسئولان سازمان فضایی شوروی و شش فضانورد برگزیده در یکی از پایگاه‌های نیروی هوایی برگزار شد.
این جلسه با سخنان سرگئی کارالیوف و با ارائه چکیده‌ای از فعالیت‌های گذشته و برنامه‌های آینده آغاز شد. او گفت: «با اینکه تنها ۴ سال از زمانی که اولین ماهواره جهان را به فضا پرتاب کردیم می‌گذرد، ما برای فرستادن اولین انسان به فضا آمادگی کامل داریم. شش کیهان‌نورد اینجا حضور دارند و همگی برای انجام این مأموریت از آمادگی لازم برخوردارند. تصمیم بر این شده که نخستین پرواز توسط یوری گاگارین انجام شود، و دیگران در پرواز‌های آتی شرکت کنند؛ [چون] تا پایان امسال ده فروند فضاپیمای وستوک برای پرواز آماده خواهند بود. سال آینده فضاپیما‌هایی با ۲ و ۳ سرنشین خواهیم داشت، و فکر کنم کیهان‌نوردانی که اینجا هستند بدشان نیاید ما را در این سفر‌های فضایی همراهی کنند. باور داریم که [این] فضاپیما برای پرواز کاملاً آماده شده و پرواز موفقی خواهد داشت. یوری الکسی‌یویچ، برایت آرزوی موفقیت بسیار دارم.»
خبرگزاری تاس خبرگزاری رسمی شوروی، سه بیانیه‌ی گوناگون برای نخستین پرواز فضایی تهیه کرد. بیانیه نخست، اعلام خبر موفقیت پرواز نخستین فضانورد جهان بود. بیانیه دوم در صورتی مخابره می‌شد که فضانورد برخلاف برنامه پیشین در خاک کشوری غیر از شوروی یا در اقیانوس فرود بیاید و شامل درخواست کمک بین‌المللی برای یافتن او بود. بیانیه سوم برای بدترین حالت یعنی از دست رفتن فضانورد تهیه شده بود.
در سال ۱۹۶۱، اطلاعات کمی در مورد پرواز فضایی و شرایطی که ممکن است برای فضانوردان در حالت بی وزنی رخ دهد، در دسترس بود؛ بنابراین این سفر فضایی فشار زیادی داشت.
تا پیش از پرواز گاگارین، هیچ انسانی به فضا نرفته، خارج از جو زمین و در شرایط بی‌وزنی قرار نگرفته بود. پزشکان و روانشناسان و حتی به قولی خود سرگئی کارالیوف نگران این بودند که فضانورد با ورود به مدار زمین و قرار گرفتن در بی‌وزنی از یک سو، و مشاهده فضای بیکران و کره زمین از سوی دیگر، تعادل روانی خود را از دست داده و دست به اقدامات غیرقابل پیش‌بینی بزند. به همین دلیل فضاپیمای وستوک-۱ به گونه‌ای ساخته شده بود که تمام پرواز را به طور خودکار انجام دهد.
تنها راه از کار انداختن کنترل خودکار و به دست گرفتن ناوبری فضاپیما، وارد کردن شماره رمز ویژه‌ای در سیستم ناوبری بود. این شماره رمز روی کاغذی نوشته شده و در پاکتی سربسته در داخل فضاپیما قرار داده شده بود. کنترل دستی فضاپیما تنها در حالتی امکان داشت که فضانورد در حالت روانی مناسب قرار داشته، توان بازکردن پاکت، خواندن شماره رمز، و وارد کردن آن شماره به سامانه ناوبری را داشته باشد!
سرانجام یوری گاگارین در ساعت شش و هفت دقیقه صبح روز چهارشنبه ۱۲ آوریل ۱۹۶۱ به وقت مسکو، از پایگاه فضایی بایکونور با فضاپیمای وستوک-۱ و با رمز پرواز «درخت سرو» به عنوان نخستین فضانورد جهان به مدار زمین پرواز کرد.
متخصصان در مرکز کنترل پرواز، به وسیله سه کانال رادیویی و یک کانال تلویزیونی با گاگارین در مدار زمین ارتباط داشتند. نخستین جمله‌هایی که گاگارین به زمین مخابره کرد این بود: «پرواز به خوبی ادامه دارد، دید خوبی دارم، من زمین را می‌بینم، خیلی زیبا است.»
مشهور است که گاگارین در حال اوج گرفتن به مدار زمین، یک سرود میهن‌پرستانه روسی را زمزمه می‌کرده است. این سرود «مام میهن می‌شنود» نام دارد؛ شعر این سرود اثر یوگنی دولماتوسکی و آهنگ آن اثر دمیتری شوستاکوویچ آهنگساز پرآوازه‌ی روسی است. ابیات اول این آهنگ چنین هستند: «مام میهن می‌شنود، مام میهن می‌داند که فرزندش تا کجای آسمان‌ها پرواز کرده‌است.»
در حالی که گاگارین در مدار زمین پرواز می‌کرد، درجه نظامی او به افتخار موفقیتش از ستوانی به سرهنگی ارتقا پیدا کرد. گاگارین در طول پرواز، غذا می‌خورد، می‌آشامید و سیستم‌های فضاپیما را زیر نظر می‌گرفت. مدارگرد حامل یوری گاگارین پس از ۱۰۸ دقیقه با سرعت ۲۷۴۰۰ کیلومتر در ساعت، یک بار زمین را دور زد، اولین فضانورد جهان را به سلامت به زمین بازگرداند و بدین‌سان افتخاری بی‌نظیر برای یوری گاگارین و کشورش به ارمغان آورد.
مداری که یوری گاگارین سوار بر وستوک-۱ پیمود، مداری بیضی شکل بود که حداقل ۱۶۹ و حداکثر ۳۱۵ کیلومتر از سطح متوسط زمین فاصله داشت و صفحه مدار با صفحه استوای زمین زاویه‌ای ۶۵ درجه‌ای می‌ساخت تا فرود گاگارین را در خاک شوروی تضمین کند.
بازگشت یوری گاگارین به زمین، فرود منظمی نبود که این روز‌ها شاهد آن هستیم. گاگارین در جنوب غربی شهر انگلس فرود آمد. این نقطه از منطقه پیش‌بینی شده برای فرود فاصله زیادی داشت و کسی برای استقبال از او حاضر نبود. همسر یک جنگلبان محلی و نوه ۶ ساله‌اش اولین کسانی بودند که گاگارین را پس از فرود دیدند.
یوری گاگارین ماجرا را این‌گونه تعریف می‌کند: «آن‌ها وقتی مرا با لباس و کلاه فضایی و چتر نجاتم دیدند، ترسیدند و عقب رفتند. من به آن‌ها گفتم نگران نباشید من هم مثل شما شهروند شوروی هستم، همین الان از فضا برگشتم و دنبال تلفن می‌گردم که به مسکو زنگ بزنم.»
گاگارین پس از تماس تلفنی با دفتر نیروی هوایی، پیامی به این مضمون فرستاد: «پیامی برای نیروی هوایی، ماموریت با موفقیت انجام شد، در این موقعیت (...) فرود آمدم، حالم خوب است، ضرب‌دیدگی و شکستگی هم ندارم. گاگارین.»
یوری گاگارین پس از بازگشت به زمین، بلافاصله تبدیل به ستاره‌ای جهانی شد. گاگارین پس از بازگشت از فضا مورد استقبال شاهانه‌ای قرار گرفت و با عنوان سفیر برنامه فضایی اتحاد جماهیر شوروی به سراسر جهان سفر کرد. او به کشور‌های گوناگون از جمله ایتالیا، چکسلواکی، بریتانیا، آلمان، مجارستان، فرانسه، بلغارستان، غنا، کوبا، مکزیک، برزیل، نروژ، هند، مصر، لیبریا، کانادا و ژاپن سفر کرد و مورد استقبال رسمی مقامات و هوادارانش قرار گرفت.
او در بسیاری از کشور‌ها نشان‌های افتخار دریافت و از مجسمه‌هایی که به افتخارش برپا شده بود پرده‌برداری کرد. گاگارین به‌رغم شرایط دوران جنگ سرد به دلیل عملکردش از طرف برخی غربی‌ها نیز ستایش شد. هر ساله در شب ۱۲ آوریل، جشن‌هایی با نام «شب یوری» برای یادبود یوری گاگارین در نقاط مختلف جهان برپا می‌شود.
مجمع عمومی سازمان ملل در نشست ویژه‌ای به تاریخ ۷ آوریل ۲۰۱۱ قطعنامه‌ای صادر کرد که به موجب آن روز ۱۲ آوریل به مناسبت سالگرد پرواز تاریخی یوری گاگارین به دور مدار زمین «روز پرواز فضایی بشر» نامگذاری شده‌است.
به افتخار این موفقیت، مدال زرین فدراسیون بین‌المللی هوانوردی به گاگارین اهدا شد. همچنین مجسمه‌ای ۴۰ متری از گاگارین در مسکو نصب شد. برخی نامگذاری‌ها برای گرامیداشت گاگارین بدین شرح هستند: خیابان یوری گاگارین در شهر پاریس، یکی از دهانه‌های کره ماه (یکی از مدال‌های افتخار گاگارین روی کره ماه قرار داده شد.)، سیارک شماره ۱۷۷۲ و قطاری در بریتانیا. نشان جستجوگر گوگل هر سال در روز ۱۲ آوریل به یاد یوری گاگارین تغییر می‌کند. تصویر گاگارین به عنوان تاثیرگذارترین چهره‌ی سال در تاریخ ۲۱ آوریل ۱۹۶۱ روی جلد مجله‌ی تایم قرار گرفت.
گاگارین ضمناً به کسب این عناوین نائل آمد: خلبان فضانورد اتحاد جماهیر شوروی (۱۴ آوریل ۱۹۶۱)، قهرمان اتحاد شوروی (۱۴ آوریل ۱۹۶۱)، قهرمان جمهوری چکسلواکی (۲۸ آوریل ۱۹۶۱)، قهرمان جمهوری بلغارستان (۲۳ آوریل ۱۹۶۱)، قهرمان جمهوری دموکراتیک ویتنام، رئیس انجمن دوستی شوروی و کوبا، عضو افتخاری انجمن دوستی شوروی و فنلاند.
همچنین یوری گاگارین توانست این نشان‌ها را دریافت کند: نشان لنین (شوروی)، گئورگی دیمیتروف (بلغارستان)، کارل مارکس (آلمان شرقی) ستاره درجه ۲ (اندونزی)، صلیب گرونوالد (لهستان)، پرچم گوهرنشان (مجارستان)، نشان گردنبند رود نیل (مصر)، ستاره افتخار آفریقا (لیبریا)، نشان افتخار هوانوردی (برزیل)، شوالیه یکم خلیج خوک‌ها (کوبا)
شهروندی افتخاری این شهر‌ها نصیب گاگارین شد: ساراتوف، سواستوپول، اسمالنسک، سومگاییت، وینیتزا، نوووچرکاسک، و کالوگا (شوروی)، صوفیه، پرنیک، و پلودیو (بلغارستان) - آتن (یونان) - لیماسول و فاماگوستا (قبرس)، سن دنی (فرانسه) - ترچینانسک تپلیتزی (چکسلواکی) - قاهره و اسکندریه (مصر).
برخی گاگارین را کریستف کلمب امروزی می‌دانندکه نخستین بار با یک پدیده‌ی ناشناخته مواجه شده است. النا گاگارین دختر یوری گاگارین، از زندگی سخت دوران کودکی پدرش بعد از اشغال روستای زادگاه خانوادگیاش توسط نازی‌ها می‌گوید که بر روحیه او تاثیر زیادی گذاشت. النا می‌گوید تحولاتی که جنگ دوم جهانی در زندگی پدرش به وجود آورده بود یکی از علل علاقه‌ی زیاد او به تاریخ بود.
به گفته‌ی النا، یوری گاگارین به ادبیات هم عشق می‌ورزید و با آثار شعرای دوران جنگ کشورش و همچنین پوشکین به خوبی آشنایی داشت. ولی یکی از کتاب‌های مورد علاقه‌ب او شازده کوچولو نوشته‌ی اگزوپری بود که آن را برای النا و خواهرش می‌خواند. کلود نیکولیه، فضانورد آژانس فضایی اروپا می‌گوید: «همیشه داستان زندگی گاگارین مرا تحت تاثیر قرار می‌دهد. اینکه چه زندگی سختی داشته و در چه خانواده‌ی متوسطی بزرگ شده است.»
وقتی در ۱۲ آوریل ۱۹۶۱ به فضا رفت، بیست و هفت سال داشت. گاگارین از نظر فضانوردان شوروی سابق و امریکا جایگاه بالایی دارد. در ایستگاه فضایی بین المللی تصویری از گاگارین است که ساکنان ایستگاه فضایی را تحت نظر دارد.
روژه موریس بونه مدیر تحقیقات علمی سابق در آژانس فضایی اروپا می‌گوید که در آن زمان ۲۴ سال سن داشته و کار گاگارین به نظرش فوق العاده بوده است. وی می‌افزاید: «خطرپذیری، موفقیت و پس از آن جذابیت شخصیت گاگارین که فردی دوست داشتنی و جوان، و فرزند کشاورز سیب زمینی بود، باعث شد که او در نظر رهبر شوروی، نیکیتا خروشچف، شخصیتی خاص باشد. گاگارین نمونه‌ی خوبی بود برای آنچه فضانورد در شوروی سابق می‌توانست باشد.»
در دوران جنگ سرد دستیابی به چنین موفقیت‌هایی حائز اهمیت زیادی بود و نوعی پیروزی ایدئولوژیک محسوب می‌شد. و کمونیستها آن را به مسائل مذهبی پیوند زدند. نیکیتا خروشچف در کمیته مرکزی حزب کمونیست شوروی گفته بود که: «حتی گاگارین به فضا رفت و آنجا هم خدایی ندید.»
پیروزی یوری گاگارین یک ضربه دردناک برای آمریکا بود، که اولین پرواز فضایی خود را برای ماه می‌سال ۱۹۶۱ برنامه‌ریزی کرده بود. ورود گاگارین به آمریکا ممنوع شده بود رئیس جمهور جان اف کندی نمی‌خواست جزئی از بزرگداشت موفقیت اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی باشد که باعث عقب ماندگی ایالات متحده در مسابقه فضایی شده بود.
در سال ۱۹۶۲، یوری گاگارین به سمت معاونت شورای عالی شوروی منصوب شد، اما پس از مدتی به مرکز فضانوردی شوروی در شهرک ستاره‌ها بازگشت و به مدت ۷ سال در گروهی کار کرد که هدفشان طراحی فضاپیما‌هایی با قابلیت استفاده مجدد بود.
وی پس از مدتی به سمت معاون مدیریت شهرک ستاره‌ها انتخاب شد و همزمان به تمریناتش به عنوان خلبان هواپیمای جنگنده ادامه داد. خیلی زود، اما مرگ غم‌انگیز او رقم خورد. تنها هفت سال پس از آن پرواز تاریخی و در ۲۷ مارس ۱۹۶۸، هواپیمای یوری گاگارین حین پرواز آموزشی روتین در نزدیکی مسکو، سقوط کرد و سرنشینان آن یعنی خود گاگارین و ولادیمیر سریوگین کشته شدند.
یوری گاگارین در هنگام مرگ فقط ۳۲ سال داشت. علت دقیق این حادثه مشخص نیست و تا به امروز گمانه‌زنی‌های زیادی در مورد آن صورت می‌گیرد.