رویداد۲۴ جهان هنوز در شوکِ تحولات افغانستان به سر می‌برد. طالب‌ها پس از بیست سال سکونت در کوهستان‌ها امروز در کابل در ارگ ریاست جمهوری افغانستان، از خط مشی جدید می‌گوید، کنفرانس خبری می‌گذارد و برای کشورهای خارجی پیام همکاری ارسال می‌کنند. در این شرایط سوال مهم این است که تحولات افغانستان بر کدام کشورها بیشتر خواهد بود و چه کشورهایی نفوذ بیشتری بر طالبان خواهند داشت. مرتضی بانک که سال‌ها دیپلمات وزارت خارجه بوده، در گفت‌وگویی با رویداد۲۴ تحولات افغانستان را بررسی و آن را در چهار بخش قابل تحلیل کرده است؛ نخست چگونگی شکل‌گیری جریان طالبان، دوم چگونگی اوضاع داخلی افغانستان، سوم وضعیت شرایط منطقه و همسایگان و چهارم اوضاع و احوال بین المللی.
بانک معتقد است طالبان در آینده پیش رو خود را وامدار ایران نمیداند و نفوذ عربستان، امارات و پاکستان و حتی ترکیه در افغانستان بیشتر از ایران خواهد شد زیرا ایران در سرعت تحولات طالبان اشتباه محاسباتی داشت و قافیه را به کشورهای دیگر واگذار کرد. مشروح گفت‌وگوی مرتضی بانک با رویداد۲۴ را در ادامه بخوانید:
*آقای دکتر ابتدا از مختصات فکری طالبان بگویید. آنها متاثر از چه اندیشه‌ای هستند؟
طالبان مولود سیاسی، نظامی و اقتصادی اتحاد عربستان، امارات، پاکستان و برخی دیگر از کشورهای همسایه ما و سکوت و حتی همراهی و کمک کشورهای غربی و به خصوص آمریکا است. از طرف دیگر به لحاظ فرهنگی، با توجه به عقب‌افتادگی مفرط افغانستان، متاثر از تفکرات شدیدا افراطی ابن‌تمیه و دیوبندیسم و نهایتا سپاه صحابه است که جریانی تحمل‌ناپذیر و به شدت تکفیری، سنتی و در ضدیت شدید با شیعه و مخالف هرنوع نوآوری و تحول است.
این مولود پس از تحولات جنگ ایران و عراق و شرایط بعد از آن به منظور مقابله با جمهوری اسلامی ایران و جلوگیری از توسعه فرهنگی و اعتقادی و انقلابی ایران و نیز تحرکات سیاسی منطقه‌ای تهران در ابتدا با کمک‌های مالی عربستان، امارات و گروههای مختلف ثروتمند منطقه شکل گرفت و نهایتا با غلبه نظامی و اعتقادی به حاکمیت در افغانستان رسید و از کشورهای مختلف نیز حمایت شد؛ از جمله اینکه بیشترین اسلحه سبک و نیمه‌سنگین این گروه در پیشاور پاکستان ساخته می‌شود و بیشترین در آمد آنها علاوه بر کمک‌های عربستان و امارات از تولید تریاک بدست می‌آید.
*طالبان بیست سال بود که در افغانستان دست بالا را نداشت، چه شد که به یکباره اینگونه قدرت گرفت و دولت رسمی افغانستان از هم پاشید؟
پس از بیست سال از زمانی که طالبان از نیرو‌های چند ملیتی شکست خورده و از حاکمیت کنار گذاشته شد، افغانستان در موضوع داخلی و اقتصادی با چالش‌ها و مشکلات متعددی دست و پنجه نرم کرد. در این دوران شاهد بی‌عرضگی، بی‌انگیزگی و اختلافات شدید در حاکمیت و گسترش فساد و رشوه و خرید و فروش پست‌ها به صورت رسمی و علنی در میان مقام‌های افغانستان بودیم.
عدم توجه به حل معضلات اقتصادی و ناتوانی در ایجاد امنیتی پایدار و ارتشی توانمند و خوش‌نشینی و دلخوش بودن حاکمان به امنیت صوری که نیرو‌های چند ملیتی برای آنها به وجود آورده بودند، مردم را بیش از پیش ناامید و پراکنده و متفرق کرد. طالبان از این فرصت برای سازماندهی مجدد و احیای تشکل خود بهترین استفاده را برد و با حضور نظامی ناپیوسته خود توانست قدرتش را حفظ کرده و آن را نیز گسترش دهد. در همین شرایط دیدیم که با خروج نیرو‌های چند ملیتی و آمریکا از این کشور طالبان از موقعیت استفاده کرد و ناگهان به عنوان ناجی افغانستان قد علم کرده و با سرعت باور نکردنی و کمترین مقاومت و همچنین خیانت‌ها و بی‌عملی حاکمان، کل افغانستان را به تسخیر درآورد.
بیشتر بخوانید: نگاه جمهوری اسلامی به طالبان چگونه است؟/ پیرمحمدملازهی: ایران در زمین روسیه و چین بازی کرد
*نقش کشورهای دیگر به ویژه ایران در این تحولات چه بود؟
کشورهای عربستان و امارات و پاکستان و دیگر هم‌پیمانانشان از نفوذ ایران در افغانستان، عراق، سوریه، لبنان و یمن سرخورده و نگران و به شدت آسیب‌پذیر شده بودند. با اعلام تصمیم آمریکا مبنی بر خروج نیروهایش از افغانستان، ایران اولین کشوری بود که می‌توانست در تحولات این کشور تاثیرگذار باشد.
ایران از خارج شدن نیرو‌های آمریکایی از افغانستان به شدت استقبال کرد، اما در محاسبات مربوط به نیرو‌های جایگزین و نیز وضعیت شرایط داخلی افغانستان دچار اشتباه محاسباتی جدی شد و عملا به دلیل سرعت بالای تصرف ولایات این کشور از سوی طالبان و همراهی مردم با آنان دچار غفلتی تاریخی شد، به صورتی که نیم‌بند در مذاکرات و اتفاقات بعدی و حتی ارتباط با طالبان قافیه را به میزان قابل توجهی واگذار کرد.
امروز طالبان سرخوش از پیروزی‌های سریع، خود را وامدار ایران نمیداند و تصور می‌کنم نفوذ عربستان، امارات و پاکستان و حتی ترکیه در افغانستان افزایش چشمگیری خواهد داشت. ضمن اینکه طبیعتا کشورهایی همچون تاجیکستان و ازبکستان و بخشی از قفقاز و پاکستان که از نظر فرهنگ کهن با ایران پیوند‌هایی جدی داشتند، متاثر از این شرایط تحولات منفی را تجربه خواهند کرد.
*چه شد که آمریکا تصمیم گرفت از افغانستان خارج شود؟ بالاخره بیست سال آنجا هزینه کرده بود و خیلی راحت خارج شد.
مناسبات بین‌المللی افغانستان که با رهبری آمریکا شکل گرفته بود، بعد از بیست سال مقاومت به دلیل نداشتن استراتژی مبتنی بر واقعیات این کشور ناموفق بود. ناتوانی در داخل، تغییرات جزیی در روش‌های طالبان و افزایش بی‌حد هزینه‌ها و خسارات انسانی زیاد، آمریکا را مجاب کرد از این کشور خارج شود، اما به نظر می‌رسد برای جایگزینی مناسب‌ترین گزینه طالبان و نیرو‌های نیابتی عربستان و امارات بود که به زعم آنها می‌توانند از نفوذ ایران جلوگیری کنند و همچنین در مقابل یمن، عراق و سوریه عامل فشار بر ایران باشند.
دیگر کشورها هم هرکدام در این شرایط اثرگذار هستند؛ در مورد عربستان باید بگویم بهبود روابط ایران با عربستان بدون مابه‌ازای مناسب امکان‌پذیر نبوده و عراق و یمن و حتی ترکیه از این اوضاع بهره برداری خواهند کرد.
*روسیه چطور؟
ماجرای روسیه کمی متفاوت است زیرا روسیه نیز به دلیل وجود فرهنگ مذهبی در جمهوری‌های داغستان و چچستان و تاتارستان متاثر از این شرایط خواهد بود اما قدرت مرکزی روسیه را نباید فراموش کرد.
*و انگلستان؟
فکر می‌کنم انگلستان کشوری باشد که از این شرایط ناراضی نباشد و قدرت مانور خود را بازسازی خواهد کرد.
* درباره ایران چه نظری دارید؟ هرچند به قول خودتان کار از دست ایران در رفت و قافیه را واگذار کرد اما چگونه باید در ادامه برخورد کند؟
تغییر دولت در ایران و گسترش کرونا در کشورمان فرصت را برای نیرو‌های چند ملیتی فراهم کرد تا در این زمان این تحولات را ایجاد کنند. ایران نباید در این شرایط احساسی اقدام کند. تحولات مختلفی در سیاست ما در افغانستان، عراق و عربستان محتمل است که امیدوارم عاقلانه و غیر احساسی و در چارچوب منافع ملی خودمان تصمیم‌گیری شود، نه برای موضوعات دیگر به هر حال باید جلو ضرر بیشتر این تحولات را گرفت.
بن‌مایه تحولات حول طالبان، با توجه به ریشه‌های اعتقادی و فرهنگی در ایران موجب افزایش اختلافات اعتقادی خواهد شد. توجه داشته باشیم حدود یک هشتم جمعیت ایران اهل تسنن هستند که معتقدند در این نظام به آنها بی‌توجهی شده است.
* که نمونه آن هم بیانیه مولوی عبدالحمید درباره طالبان بود
بله، موضع عبدالحمید در حمایت صریح از این جریان نشانه مهمی است که نباید به آن بی‌توجه بود. عربستان اینبار در کنار مرزهای شرقی ما خواهد بود و با کمک‌های مالی فراوانی که این کشورها به افغانستان خواهند کرد، به نظرم سرعت بهبود شرایط اقتصادی در این کشور را افزایش می‌دهد.
بیرون کردن آمریکا از افغانستان به پای طالبان نوشته می‌شود، موضوعی که اعتبارشان را بالا می‌برد و دولت‌های قبلی را به مزدور بودن و ارتباط نزدیک با آمریکا متهم می‌کند. ایران حامی جدی دولت‌های قبلی در افغانستان بوده و بخش زیادی از مردم افغانستان آن دولت‌ها را ناکارآمد میدانند و بخشی از این ناکارآمدی را به حساب ما می‌گذارند. طالبان اینبار می‌خواهد هم حکومت کند و هم اعتقاداتش را توسعه دهد، محیط افغانستان برای داعش و دیگران محیط بهتری خواهد شد لذا کار ما خیلی سخت‌تر از قبل است.