رویداد۲۴ علیرضا نجفی:تصویر ثبت شده در سال ۱۹۶۱ که یوسیپ بروز تیتو رئیس جمهور یوگسلاوی، قوام نکرومه نخستین رئیس‌جمهور غنا، جمال عبدالناصر دومین رئیس‌جمهور مصر، جواهر لعل نهرو اولین نخست‌وزیر هند و احمد سوکارنو نخستین رئیس‌جمهور اندونزی در آن حضور دارند. این جمع مبتکران ایده تاسیس پیمان جنبش عدم تعهد بودند.
قرن بیستم قرن فروپاشی امپراطوری‌ها و رشد دولت-ملت‌ها بود. اغلب کشور‌های جهان در قرن نوزدهم اغلب کشور‌های دنیا در استعمار کشور‌های صنعتی بودند، ولی با وقوع دو جنگ جهانی هولناک که گستره آن‌ها با جنگ‌های کلاسیک قابل قیاس نبود، اروپا و کشور‌های صنعتی چنان درگیر نبرد شدند که عملا توان اداره مستعمرات خود را از دست دادند.
همچنین با توجه به تاثیر انقلاب کبیر فرانسه بر کشور‌های پیرامونی و رشد ناسیونالیسم، مناطق بسیاری که در تملک کشور‌های امپریالیستی قرار داشتند، خواستار استقلال شدند و در نتیجه دولت-ملت‌های جدید از بدنه امپراطوری‌های بزرگ به وجود آمدند. این اتفاق در جنگ جهانی اول رخ داد، اما با وقوع جنگ جهانی دوم، شکست فاشیسم و پیروزی متفقین، نبرد میان دو بلوک قدرتمند شرق و غرب آغاز شد و کشور‌های مختلف باز هم به سوی اتحاد نظامی و ایدئولوژیک با یکدیگر رفتند.
در سال ۱۹۴۹ میلادی و اندکی بعد از اینکه اتحاد جماهیر شوروی نخستین بمب اتمی خود را آزمایش کرد، این مسئله خیلی زود به کابوس اروپا تبدیل شد که شب‌ها با وحشت تهاجم نظامی مسکو، سر بر بالین می‌گذاشت. گسترش سریع کمونیسم در اروپای شرقی و قاره آسیا، بلوک غرب را به وحشت انداخت و پیمان ناتو در حقیقت در نتیجه چنین وحشتی بود که ایجاد شد.
در مقابل، اتحاد شوروی نیز پیمان ورشو را ایجاد کرد که آن را می‌توان «ناتوی کمونیستی» دانست. تصور رایج از تاریخ قرن بیستم این است که تمام کشور‌های کمونیستی به نوعی وابسته به شوروی بودند و از مسکو دستور می‌گرفتند. این تصور به قدری رایج بود که اغلب محافظه‌کاران و لیبرال‌ها برای حمله به احزاب چپ آن‌ها را دست نشانده شوروی و نوکر مسکو خطاب می‌کردند. اما جنبش عدم تعهد و کشور کمونیستی یوگسلاوی، غلط بودن چنین تصوری را به روشنی نشان می‌دهد.
بیشتر بخوانید: از تاریخ شکل‌گیری پیمان ناتو چه می‌دانید؟
در واقع از میان کشور‌های کمونیستی شرق اروپا، تنها سه کشور آلمان شرقی، مجارستان و بلغارستان تحت نفوذ شوروی اداره می‌شدند و کشور‌هایی مانند لهستان، چکسلواکی با فرایند دموکراتیک و بدون دخالت شوروی به کمونیسم متمایل شدند.
به گزارش رویداد۲۴ در سال ۱۹۴۶ در یوگسلاوی، که امروز هفت کشور اروپای شرقی (صربستان، اسلوونی، کرواسی، بوسنی و هرزگوین، مقدونیه و مونته‌نگرو و دو استان خودمختار کوزوو و وویوودینا) را شامل می‌شود، انقلابی کمونیستی رخ داد و کشور به جمهوری خلق فدرال یوگسلاوی تغییر نام داد. هیچکدام از این کشور‌های کمونیستی متمایل به شوروی نبودند و حتی یوگسلاوی سیاست خارجی ضد شوروی داشت و در عین حال کشوری کمونیستی بود.
یوگسلاوی کشوری بود که با پیروزی حزب کمونیست و رهبری «یوسیپ بروز تیتو» توانست اسلاو‌های مناطق مختلف را تحت کشوری واحد متحد کند و به نبرد‌های ملی‌گرایانه و قومی پایان دهد. تیتو در سال ۱۹۶۱ موفق شد با سه کشور مهم دیگر یعنی مصر، هندوستان و اندونزی جبش عدم تعهد را ایجاد کند که به کشور‌هایی گفته می‌شد که از هیچکدام از بلوک‌های شرق و غرب حمایت نمی‌کردند. به مرور کشور‌های دیگر نیز به این سازمان پیوستند و نهایتا جنبش عدم تعهد یکی از علل مهم اتمام جنگ سرد و نزاع بین دو بلوک شرق و غرب شد.
ایده اصلی جنبش عدم تعهد از تیتو بود. وی در جریان کنفرانس باندونگ در اندونزی ایده خود را با جواهر لعل نهرو و جمال عبدالناصر مطرح کرد و با استقبال آن دو، کشور‌های دیگر نیز در جریان ایده این جنبش قرار گرفتند. هدف اصلی تیتو، کاستن از درگیری کشور‌های مختلف در جنگ سرد بود و تا حد زیادی موفق شد آن را به انجام برساند. همچنین وی در کنفرانس باندونگ ایده پنجگانه نهرو یعنی احترام متقابل دولت‌ها به حاکمیت و تمامیت ارضی یکدیگر، عدم تجاوز به صورت تعهد متقابل، عدم دخالت در امور داخلی یکدیگر، برابری و انتفاع متقابل اعضا و همزیستی مسالمت‌آمیز را مورد تاکید و تایید قرار داد.
شش سال پس از آن و در سال ۱۹۶۱ اولین اجلاس سران عدم تعهد با حضور یوسیپ تیتو رهبر یوگسلاوی، قوام نکرومه رهبر غنا، جمال عبدالناصر رئیس جمهور مصر، جواهر لعل نهرو نخست وزیر هند و سوکارنو رهبر استقلال اندونزی در شهر بلگراد یوگسلاوی برگزار شد و این سازمان موجودیت خود را اعلام کرد.
تیتو در این اجلاس هدف جنبش عدم تعهد را چنین اعلام کرد: «هدف ما حمایت از کشور‌های مستقل و مبارزه با امپریالیسم است. از امروز به بعد، عضویت در جنبش عدم تعهد یعنی اعلام مخالفت و عدم پذیرش سلطه قدرت‌های بزرگ و دستیابی به استقلال سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و نفی استعمار و استعمارگری.»
چهار کشوری که جنبش عدم تعهد را بنیان‌گذاری کردند همگی سابقه استعمار و سرکوب امپریالیسم را داشتند و چنین اقدامی را برای تعدیل فضای دو قطبی جنگ سرد لازم می‌دانستند. ایران نیز متمایل به عضویت در پیمان عدم تعهد شد، اما به دلیل اینکه پیشاپیش عضو «پیمان بغداد» شده بود نمی‌توانست به عدم تعهد بپیوندد.
نهایتا چند ماه پس از وقوع انقلاب ایران نیز به این جنبش پیوست. اما جالب اینجاست که با دیگر عضو جنبش عدم تعهد، یعنی عراق، وارد جنگی هشت ساله و ویرانگر شد که این جنگ نقض آشکار پیمان عدم تعهد از سوی هر دو کشور بود؛ دخالت ایران در امور سیاسی عراق و حمله نظامی عراق به خاک ایران.
همچنین با مرگ تیتو و فروپاشی یوگسلاوی، نزاع و جنگ داخلی میان اقوام مختلف منطقه بالکان بالا گرفت و این امر زمینه‌ساز درگیری میان دیگر اعضای جنبش شد. جنبش عدم تعهد در سال‌های حیات تیتو و استقرار کمونیسم در اروپای شرقی، نقش مفیدی در جهت کاهش منازعات جنگ سرد داشت، اما پس از جنگ سرد به سازمانی تشریفاتی بدل شد.