رویداد۲۴ علیرضا نجفی: یاسر عرفات از چهره‌های مشهور جنبش‌های آزادیبخش فلسطین است که اولین رئیس تشکیلات خودگردان فلسطین از هنگام تشکیل، رئیس سازمان آزادیبخش فلسطین و هعمچنین رئیس و بنیان‌گذار جنبش فتح بوده است.
یاسر عرفات در چهارم اوت ۱۹۲۹ در مصر آمد. وی از بستگان «امین الحسینی» مفتی اعظم فلسطین بود. امین الحسنی شخصیت معروفی بود که با حزب نازی و هیتلر در کشتار یهودیان همکاری کرد و به همین دلیل بدنام شد. او در زمان تاسیس اسرائیل (سال ۱۹۴۸) ساکن مصر بود و تحت تاثیر کشتار مردم فلسطین، در ۱۹۵۰ به نهضت افسران آزاد جمال عبدالناصر پیوست.
در ۱۹۵۴ بریتانیا مصر را ترک کرد و دولت ناصر تعهد داد به اسرائیل حمله نکند. اخوان‌المسلمین به همین دلیل اقدام به ترور ناصر کرد و دولت مصر بسیاری از فعالان سیاسی را تحت تعقیب قرار داد و به زندان انداخت. عرفات نیز در بین خیل کثیر بازداشت‌شدگان بود که بعدا آزاد شد و در ۱۹۵۶ با ملی شدن کانال سوئز و حمله انگلستان به مصر داوطلبانه به ارتش پیوست و سپس از مصر به کویت رفت و با «خلیل‌الوزیر» جنبش الفتح را تاسیس کرد.
الفتح که برای مبارزه علیه صهیونیسم و احقاق حقوق فلسطینی‌ها تاسیس شده بود، گروهی سکولار و ملی‌گرا بود و از همان ابتدای تاسیس از پذیرش سیطره کشور‌های عربی شانه خالی می‌کرد و نمی‌خواست به ابزار اعمال فشار آن‌ها بدل شود.
عرفات پس از تاسیس الفتح به سوریه رفت و نزدیکان حافظ اسد را راضی کرد که در این کشور پایگاه و انبار مهمات نظامی تاسیس کنند. هرچند تضمین داد از خاک سوریه علیه اسراییل اقدامی انجام ندهد، با این حال اسرائیل تهدید کرد کشور‌های عربی را مسئول اقدامات عرفات می‌داند. ناصر هم از ترس برای دستور بازداشت عرفات را صادر کرد.
اول ژانویه ۱۹۶۵ الفتح اولین حمله خود به اسرائیل را انجام داد. اما در سال ۱۹۶۶ با همکاری نیرو‌های «جبهه آزادیبخش فلسطین» بار دیگر عرفات در سوریه دستگیر شد و به زندان افتاد. بنا بود اعدامش کنند، ولی دوستانش موفق شدند وساطت حافظ اسد را برای آزادی او جلب کنند.
گروه عرفات در سال ۱۹۶۸ نخستین عملیات پیروز خود علیه اسرائیل را انجام داد. این پیروزی حتی ناصر را هم به احترام واداشت و همین ماجرا باعث بهبود روابط عرفات با ناصر شد. جمال عبدالناصر، عرفات را با خود به روسیه و فرانسه برد و سپس در ۱۹۶۹ عرفات به ریاست سازمان آزادیبخش فلسطین رسید و گروه خود را در این سازمان ادغام کرد. پایگاه سازمان آزادیبخش در اردن بود و عرفات نیز شروع به تقویت نیروهایش در این کشور کرد.
در ۱۹۷۴ نیز اجلاس سران عرب عنوان «تنها نماینده قانونی مردم فلسطین» را به عرفات داد. این رسمیت به عرفات اجازه داد در مجامع بین‌المللی حاضر شود و همان سال نیز سخنرانی معروف خود در مجمع عمومی سازمان ملل را انجام داد. البته ایالات متحده که هنوز او را تروریست می‌خواند برایش ویزا صادر نکرد و در نتیجه مجمع عمومی سازمان ملل جلسه فوق‌العاده‌ای در ژنو برگزار کرد و همانجا بود که سخنرانی معروف «شاخه زیتون» انجام شد.
در آن سخنرانی عرفات اعلام کرد: «این‌جا در حضور همه شما می‌گویم که ما میل نداریم که حتی یک قطره از خون اعراب یا یهود (فرق نمی‌کند) بر زمین ریخته شود… امروز من آمده‌ام با یک شاخه زیتون در یک دست و تفنگ رزمنده راه آزادی در دست دیگر، کاری نکنید که شاخه زیتون از دست من رها شود.» این سخنرانی گشایش راهی برای صلح بود؛ صلحی که در دهه نود محقق شد اما دیری نپایید و شکست خورد.
عرفات در زمان حکومت محمدرضاشاه پهلوی مورد غضب ایران قرار گرفته بود چراکه شاه با اسرائیل روابط دوستانه داشت و عرفات را تروریست می‌دانست. عرفات و سازمان آزادیبخش فلسطین نیز در مقابل بیکار ننشست و به مخالفان شاه از جمله سازمان مجاهدین خلق و چریک‌های فدایی خلق آموزش مبارزات چریکی می‌داد. پایگاه‌های سازمان آزادیبخش فلسطین در کشور‌های مختلف عربی، پناهگاه و آموزشگاه نظامی تعداد زیادی از انقلابیون ایران بود. حتی چفیه‌ای که یاسر عرفات به سر می‌بست و آراسته به نقش سیم خاردار‌های اردوگاه‌های فلسطینیان بود الهام‌بخش استفاده چفیه در میان بسیجیان ایرانی شد.
مشخص بود که پیروزی انقلاب ایران و سقوط نظام شاهنشاهی برای عرفات و جنبش فتح بسیار خوشایند خواهد بود. عرفات تنها شش روز پس از پیروزی انقلاب به ایران آمد و زمانی که از وی سوال کردند چرا بی‌خبر به تهران آمده، در پاسخ گفت انسان برای رفتن به خانه‌اش اجازه نمی‌گیرد.
او نخستین مهمان خارجی دولت جدید بود و شور و شوقش از خلال سخنانی که در بدو ورود به ایران زد کاملا مشخص است: «انسان وقتی که به منزل خودش میآید، احتیاج به اجازه ندارد امروز، یکی از روزهای بزرگ پیروزی مسلمانان جهان است. انقلاب ایران برای فلسطین یک پیروزی بزرگ است. وقتی وارد فضای هوایی تهران شدم، احساس کردم که به فضای بیتالمقدس وارد شدهام. ایران و امام خمینی نشان دادند که امت ما (مسلمانان) هیچگاه سر فرود نخواهد آورد. ایرانیان حصاری را که اطراف برادران فلسطینی بود شکستند و این انقلاب بزرگ شما، ضامن پیروزی ماست. امام خمینی را، ما رهبر و امام اول می دانیم. خیر به زودی از مشرق زمین خواهد آمد تا همه منطقه را فرا گیرد. هر چه تاریکی زیاد گردد، صبح نزدیکتر میشود، و ما این را با انقلاب ایران به چشم دیدیم.»
مطالبی برای مطالعه بیشتر در همین زمینه
تاریخ تشکیل اسرائیل/ یهودیان چگونه از سراسر جهان به «ارض موعود» مهاجرت کردند؟
نگاهی به شکل‌گیری اسرائیل؛ از تاسیس تا اشغال فلسطین
رابطه ایران و فلسطین از دوره پهلوی تا کنون
تصویر تاریخی از انتفاضه اول فلسطین
کشتار فلسطینیان در صبرا و شتیلا بـه دست فالانژهای لبنان
عرفات در بدو ورود به ایران، به مدرسه علوی رفت تا با دیدار آیت‌الله خمینی دیدار کند. آیت‌الله خمینی در دیدار با عرفات از نبود آزادی در حکومت پهلوی گفت و از اوضاع کشور گلایه کرد که «با اسم تمدن بزرگ فرهنگ ما را عقب زدند و به اسم پیشرفت کشاورزی ما را به‌کلی از بین بردند و به اسم آزادی، آزادی‌های تمام مطبوعات ما و محالّ تبلیغاتی ما را مختنق کردند و یک مملکت آشفته‌ای الان به ارث به ما رسیده است که همه جای آن خراب است و باید از سر، از نو ساخت.»
آیت‌الله خمینی به عرفات وعده داد که حکومت انقلابی تازه‌نفس ایران از الفتح حمایت خواهد کرد و عرفات نیز اعلام کرد «اگر پشت اسرائیل به غرب گرم است پشت ما نیز به ایران گرم خواهد بود.»
در همان دیدار بود که یاسر عرفات گفت: «مناخیم بگین درباره انقلاب ایران می‌گوید یک «انفجار تاریکی» روی داده است اما من می‌گویم انفجار نور روی داده است» این جمله که که گوینده آن عرفات بود، سریعا و از روی اشتباه، تبدیل به یکی از نقل قول‌های مشهور امام خمینی شد، در حالی که گوینده آن برای نخستین بار عرفات بود.
جعفر شیرعلی‌نیا می‌نویسد: «به یاد دارم در دوران دانشجویی استادی اهل فلسفه و ذوق در دانشگاه تهران ده جلسه این جمله را به عنوان الهامی الهی که به امام شده است تفسیر می‌کرد. اشکال از او نبود، از تاریخ‌پژوهان بود که به جای کاوش در مستندات، شیدایی‌های خود را روایت می‌کردند.»
عرفات در این سفر، دفتر حافظ منافع اسراییل را تحویل گرفت، دفتری که چند ماه بعد با حضور آیت‌الله بهشتی، سیداحمد خمینی و آیت‌الله منتظری به صورت رسمی گشایش یافت و در اختیار سازمان آزادیبخش فلسطین در آمد. «هانی الحسن» عضو شورای مرکزی جنبش فتح که به همراه عرفات به ایران آمده بود نیز به عنوان اولین سفیر فلسطین در جمهوری اسلامی ایران تعیین شد.
رفت و آمد عرفات به ایران از همان روزهای نخستین پیروزی انقلاب آغاز شد و تا اوایل جنگ ادامه یافت. عده‌ای از انقلابیون به عرفات و گروه فلسطینی همراه او مشکوک بودند و می‌گفتند آن‌ها در دیدار با گروه‌های مختلف انقلابی ایران حرف‌های تفرقه‌انگیز می‌زنند و عامل اختلاف سیاسیون ایران‌اند اما اغلب مردم و انقلابیون حامی عرفات بودند و این حمایت به حدی بود که در ابتدای انقلاب بنرهایی از او مقابل دانشگاه تهران چاپ شده بود که عکاسان با آن بنر از مردم عکس می‌گرفتند و می‌فروختند. این تصاویر در فیلم «تازه‌نفس‌ها» اثر کیانوش عیاری به خوبی به تصویر کشیده شده است.
عرفات با انبوهی از کمک‌های مردمی ایران را ترک کرد و آیت‌الله خمینی نیز در ۱۶ مرداد ۵۸ آخرین جمعه ماه رمضان را مخصوص حمایت جهانی از فلسطین اعلام کرد. این سفر‌ها و تحسین‌های مقامات ایران از عرفات باعث شد بسیاری گمان کنند عرفات یار حکومت انقلابی ایران خواهد ماند. تصاویر وی در خیابان‌ها کشیده شد و از وی به عنوان قهرمان جنبش آزادیبخش یاد شد. اما رابطه عرفات و حکومت ایران به مرور تیره شد.
نخستین نقطه اختلاف میان عرفات و دولت ایران از تلاش‌های وی برای میانجی‌گری در مسئله گروگانگیری دیپلمات‌های آمریکایی آغاز شد. پس از تجاوز عراق به خاک ایران نیز عرفات مجددا تلاش کرد میان دو حامی قدرتمند خود میانجی‌گری کند، ولی بار دیگر شکست خورد. اما مسئله این بود که عرفات در میان ایران و عراق به‌وضوح طرفدار عراق بود.
وقتی یک هفته پیش از آغاز جنگ، عراق به میمک حمله کرد و آن منطقه را اشغال کرد، سفیر فلسطین به ایران اعلام کرد که عراق فقط همین منطقه را می‌خواست و دیگر اقدامی نخواهد کرد. اما ارتش عراق یک هفته بعد حمله‌ای تمام‌عیار را ترتیب داد.
چند روز پس از آغاز جنگ نیز عرفات به ایران آمد و با هاشمی رفسنجانی دیدار کرد. هاشمی در خاطراتش می‌نویسد: «یاسر عرفات به من گفت در اتاق جنگ صدام دیده است که هدف بعثی‌ها تصرف بهبهان و مسجدسلیمان است. آن‌ها می‌خواهند تا فرودگاه بهبهان و پایگاه نظامی مسجدسلیمان پیش بروند و خوزستان را جدا کنند.»
وفیق‌السامرایی (ژنرال عراقی) در خاطراتش می‌نویسد: «صدام دستور داد به مسجدسلیمان لشکرکشی کنیم و بعد‌ها متوجه شدم عرفات پیشنهاد پیشروی به مسجدسلیمان را داده است.» اگر حرف وفیق درست باشد عرفات یک میانجی خطرناک بوده است. در نهایت نیز عرفات پس از رد شدن پیشنهاد صلح از سوی ایران، علنا از صدام حمایت کرد.
بعد‌ها رابطه عرفات و ایران تیره‌تر هم شد. عرفات می‌کوشید با اسرائیل به صلح برسد و برای این مقصود در سال ۱۹۸۸ اسرائیل را به رسمیت شناخت. این اقدام باعث خشم ایران شد و آیت‌الله خامنه‌ای رئیس جمهور وقت در خطبه‌های نماز جمعه این‌گونه واکنش نشان داد: «یاسر عرفات که مبارزه نمی‌کند. امروز موضع یاسر عرفات همان موضع انور سادات ۱۰ سال پیش است. امروز موضع یاسر عرفات همان موضعی است که چند سال پیش نسبت به شاه حسین می‌دادند. او هم اوایل انکار می‌کرد، بعد هم دیگر انکار نکرد؛ یعنی مذاکره با اسرائیل، موضع آشتی با آمریکا، موضع بوسیدن و کنار گذاشتن مبارزه، موضع تقبیح مبارزه حتی»
به گزارش رویداد۲۴ عرفات در جنگ دوم خلیج فارس از صدام حسین حمایت کرد که این اقدام را یکی از بزرگترین اشتباهات دوران فعالیتش می‌دانند. در نتیجه همین حمایت بود که پس از شکست صدام، سازمان آزادیبخش فلسطین کمک‌های مالی مصر، عربستان، کویت و دیگر کشور‌های متحد آمریکا را از دست داد و دچار بحران مالی شد.
بحران مالی مذاکرات صلح را تسریع کرد و عرفات در صلح اسلو در سال ۱۹۹۳ حاضر شد و برای فلسطین محدود شده، خودمختاری به همراه آورد. این مذاکرات با خودمختاری فلسطینی‌ها در نوار غزه و اریحا آغاز می‌شد، به عرفات اجازه بازگشت به فلسطین را می‌داد و اسرائیل نیز تشکیلات خودگردان را به رسمیت می‌پذیرفت.
ایران این اقدام را نیز محکوم کرد و آیت‌الله خامنه‌ای درباره آن چنین گفت: «مذاکرات به اصطلاح صلحی است که بین گروهی از فلسطینی‌ها، یعنی همین عرفات و دار و دسته او، با اسرائیلی‌ها در جریان است؛ یعنی قضیه سازش و حکومت به‌اصطلاح خودمختار فلسطینی و از این حرف‌ها. این هم یکی از آن زشت‌ترین فریب‌ها و ترفند‌های اسرائیلی‌هاست که متاسفانه عده‌ای از مسلمانان و عده‌ای از خود فلسطینی‌ها به دام آن افتاده‌اند.»
در اواسط دهه هفتاد رابطه عرفات و ایران به اندازه‌ای بد شده بود که عرفات در خرداد ماه سال ۱۳۷۵ و در لندن با مریم رجوی دیدار کرد. عرفات در این دیدار روابط دیرینه سازمان آزادیبخش فلسطین و به اصطلاح «مقاومت ایران» را یادآوری کرد و همچنین از روابطش با مسعود رجوی گفت.
عرفات در سال ۱۹۹۴ همراه با اسحاق رابین و شیمون پرز (وزیر امور خارجه دولت رابین) به خاطر پیمان اسلو میان اسرائیل و فلسطین، جایزه صلح نوبل گرفت. صلح میان اسرائیل و فلسطین مخالفان بسیاری داشت که مهمترین مخالفان، افراطیون صهیونیست در میان یهودی‌ها و اسلام‌گرایان در میان مسلمانان بودند. صهیونیست‌ها اسحاق رابین را به‌خاطر به رسمیت شناختن فلسطین ترور کردند و عرفات به دلیل سازش با اسرائیل توسط اسلام‌گرایان محکوم شد.
پس از ترور رابین، عرفات به مذاکره با دولت بنیامین نتانیاهو در ۱۹۹۷ پرداخت که موفقیتی نداشت. در سال ۲۰۰۰ با دولت ایهود باراک مذاکره کرد و با اسرائیل پیمان کمپ دیوید ۲ را منعقد کرد اما نهایتا این مذاکرات هم شکست خوردند. عرفات چهار سال بعد توسط سازمان‌های جاسوسی اسرائیل ترور شد و در سال ۲۰۰۴ درگذشت.