رویداد۲۴ مریم آیتی: سیدمحمود حسابی، سناتور، فیزیکدان و وزیر فرهنگ در دوره سلطنت پهلوی و بنیانگذار مهندسی دانشگاهی و فیزیک در ایران است. وی در کابینه نخست وزیری دکتر محمد مصدق بین سال‌های ۱۳۳۰ تا ۱۳۳۱ وزیر فرهنگ بود. محمود حسابی، پدر علم فیزیک ایران است و یکی از شخصیت‌های برجسته تاریخ ایران و جهان محسوب می‌شود.
استاد حسابی سال ۱۲۸۱ در تهران و در یک خانواده تفرشی متولد شد. باید گفت هیچ‌کس به اندازه او در بنیانگذاری سازمان‌ها و نهاد‌های علمی و صنعتی کشور پیشرو نبوده است.
سیدعباس معزالسلطنه، پدر دکتر سید محمود حسابی شغل دولتی داشت. وی در وزارت امور خارجه مشغول به کار بود و به همین دلیل به ماموریت‌های خارج کشور اعزام می‌شد. حاج میرزا علی حسابی (یمین الملک) پدر بزرگ سیدمحمود حسابی، وزیر مالیه در کابینه فرمان فرما بود.
محمد حسابی تا چهار سالگی به همراه خانواده در تهران زندگی می‌کرد. در چهار سالگی به همراه خانواده به بغداد رفت و پس از دو سال به دمشق و پس از یک سال به بیروت عزیمت کرد و در مدرسه فرانسوی بیروت به تحصیل پرداخت. وی در سن هفت سالگی تحصیلات ابتدایی را در بیروت با تنگدستی و مرارت‌های دور از وطن در مدرسه کشیش‌های فرانسوی آغاز کرد و همزمان توسط مادر فداکار و متدین و فاضله اش گوهرشاد حسابی مباحث مذهبی و ادبیات فارسی را آموخت.
جنگ جهانی اول همزمان شد با شروع تحصیل سیدمحمود حسابی در مقطع متوسطه و تعطیل شدن مدرسه‌های فرانسوی زبان در شهر بیروت بود.محمود حسابی برای ادامه تحصیلات به مدرسه آمریکایی بیروت رفت و در ۱۷ سالگی از دانشگاه آمریکایی بیروت لیسانس ادبیات گرفت. سپس در دانشکده فرانسوی بیروت مهندس راه و ساختمان شد. در آن زمان با کار نقشه کشی و راه سازی، به خانواده اش در مخارج زندگی کمک می‌کرد.
وی بعد از بازگشت از دانشگاه آمریکایی بیروت به تحصیل اختر‌شناسی، ریاضی، تاریخ و زیست‌شناسی پرداخت و بعد از چندی راهی فرانسه شد و در آنجا مهندسی برق و مهندسی معدن خواند.
همزمان با تحصیل در رشته معدن در راه آهن برقی فرانسه مشغول به کار شد. او پس از اتمام تحصیل در رشته معدن، کار در معادن شمال فرانسه و معادن زغال سنگ استان (سار) را شروع کرد. به علت علاقه شدیدی که به فیزیک پیدا کرد و استعدادی که از خود نشان داد با رفتن او به دانشگاه «سوربن» و گذراندن دوره دکترای فیزیک موافقت شد. دانشنامه دکترای فیزیک خود را در سن ۲۵ سالگی در سال ۱۹۲۷، با ارائه رساله‌ای تحت نام (حساسیت سلول‌های فتو الکترونیک) با درجه عالی کسب کرد و عازم آمریکا شد.
پس از حدود دو سال تحقیق در دانشگاه شیکاگو و چند سال تدریس در دانشگاه «پرینسون» با دلی آکنده از عشق به وطن و هموطنان خود به ایران بازگشت و اولین مدرسه مهندسی راه را تاسیس کرد. به دلیل ازیاد دانشجو، دکتر حسابی تصمیم گرفت محل بزرگتر و آموزش وسیعتری را پایه ریزی کند. به همین دلیل بعد از گفتگویی سخت با وزیر آموزش موفق شد رضایت او را برای تاسیس دارالمعلمین عالی جلب کند و بعد از تاسیس آن محل با همکاری دانش‌آموزان آن اولین رادیوی ترانزیستوری در ایران را بسازد و روح خودباوری را در بین آن جوانان تقویت کند.
دکتر حسابی توانست رشته فیزیک ایران را به موفقیت امروز برساند که هزاران نفر فارغ‌التحصیل دارد. استاد حسابی با وجودی که عضویت انجمن فیزیک اروپا، انجمن فیزیک آمریکا، انجمن فیزیک فرانسه، آکادمی علوم نیویورک و بسیاری انجمن‌های معتبر جهانی را داشت و به عنوان یک نظریه‌پرداز فیزیک در بالاترین سطح علمی جهان مطرح بود، تدریس در ایران و انتقال دانسته‌های خود به دانشجویان را بر هرکاری ترجیح می‌داد و هرگز پیشنهاد کار در خارج را نپذیرفت و همیشه حتی تا آخرین روز‌های عمر در کنار دانشجویانش باقی ماند.
استاد حسابی به امر واژه گزینی و اعتلای زبان علمی فارسی شدیدا عشق می‌ورزید. قریب شصت سال کار روی یک فرهنگ لغات علمی فارسی به انگلیسی و انگلیسی به فارسی، مبین علاقه استاد به این امر است.
مهندس ایرج حسابی فرزندش می‌گوید: پس از پیروزی انقلاب اسلامی، استاد با عشق به خودکفایی کشور و با گرو گذاشتن همین تنها ملک زندگی خود، نزد بانک‌ها و تهیه وسایل آزمایشگاهی و تجهیزات پژوهشی و صنعتی در همین خانه، بیش از ۱۲۰ نفر از شاگردان خود اعم از مهندسان، متخصصان، تکنسین‌های کارآزموده و استادان دانشگاه را به کار و تحقیق مشغول کرد. حدودا ۴۸ نوآوری در صنایع مکانیک، هیدرودینامیک، الکترونیک و اپتیک فیزیک، حاصل کار ایشان در ۸۰ تا ۹۰ سالگی است.
پروفسور حسابی دیوان حافظ و قرآن را از حفظ می‌دانست. وی همچین کتاب‌های گلستان سعدی، مثنوی مولوی، بوستان سعدی، منشآت قائم مقام فراهانی و شاهنامه فردوسی تسلط کامل داشت. سیدمحمود حسابی با موسیقی کلاسیک اروپا و موسیقی سنتی ایران و شعر به خوبی آشنایی داشت، او در نواختن ساز‌های پیانو و ویولن مهارت بسیار داشت. محمود حسابی در چند رشته ورزشی موفقیت‌هایی به دست آورده بود، که می‌توان به دریافت مدرک نجات غریق در رشته شنا در زمان نوجوانی در شهر بیروت اشاره کرد.
محمود حسابی در زمان حیاتش به چهار زبان فرانسوی، انگلیسی، آلمانی و عربی تسلط داشت و زبان‌های سانسکریت، لاتین، یونانی، پهلوی، اوستایی، ایتالیایی و ترکی را به خوبی می‌شناخت. ۲۵ مقاله، رساله و کتاب از این چهره علمی برجا مانده و تئوری «بی نهایت بودن ذرات» وی در میان دانشمندان و فیزیک دانان جهان شناخته شده است. دریافت دو نشان بزرگ علمی کشور فرانسه، افتخار برگزیدگی جامعه علمی جهانی با عنوان «مرد اول علمی جهان» در سال ۱۹۹۰ میلادی و «پدر فیزیک ایران» در سال ۱۳۶۶ از دیگر افتخارات پروفسور حسابی بود.
سیدمحمود حسابی سناتور انتصابی شهر تهران در ادوار اول، دوم و سوم پارلمان سنای ایران در دوران سلطنت پهلوی بود. او همچنین وزیر فرهنگ در زمان نخست وزیری دکتر محمد مصدق در کابینه او بود.
سیدمحمود حسابی اولین سرپرست دانشکده فنی دانشگاه تهران در سن ۳۲ سالگی شد. یکی از شاگردان دکتر حسابی به نام محمد تقی توسلی استاد فیزیک دانشگاه تهران در کتاب خود تحت عنوان (زندگینامه علمی دکتر محمود حسابی) چنین نقل می‌کند: «در ابتدا دکتر حسابی با تاسیس دانشگاه تهران مخالفت کردند. اما بعد‌ها استفاده و الگو برداری از طرح‌های دانشگاه‌های فرانسوی برای تاسیس یک دانشکده طراحی با ۵ فاکولته را نوشت و آن را به دکتر علی اصغر حکمت ارائه داد. دکتر علی اصغر حکمت با تغییر دادن واژه‌های دانشکده به دانشگاه و فاکولته به دانشکده و سپس با قول مساعد گرفتن از دکتر حسابی به عنوان سرپرست دانشکده فنی، این طرح را در مجلس ملی تصویب نمود.»
پروفسور سیدمحمود حسابی یکی از شخصیت‌های تاثیرگذار و مهم تاریخ جهان است. وی با لقب‌هایی نظیر (پدر علم فیزیک) شناخته می‌شود. می‌توان گفت او یکی از پرافتخارترین دانشمندان ایران و جهان محسوب می‌شود. وی یکی از معدود دانشجو‌های آلبرت انیشتین است که از میان ۱۵ هزار داوطلب انتخاب شد.
سیدمحمود حسابی در دانشگاه پرینستون به عنوان جانشین آلبرت انیشتین منصوب شد و توانست لقب مرد سال را کسب کند. این امر، او را به یکی از شخصیت‌های مهم ایران تبدیل کرد است.
در زمانی که سیدمحمود حسابی مشغول تحصیل در رشته فیزیک بود، با عصر طلایی فیزیک نوین مصادف شده بود. زمانی که دانشمندانی نظیر نیلز بور، آلبرت انیشتین، ورنر هایزنبرگ، شرودینگر و هزاران نام بزرگ دیگر، با هم در حال گسترش مرز‌های دانش بودند. هیچ جای شک و تردیدی نیست تحصیل در زیر نظر همچین اشخاص مشهور و برجسته ای، مانند انیشتین، هایزنبرگ، شرودینگر و…. تا چه میزانی آرزو و درخواست دانشجویان آن دوران بوده است.
سرانجام دکتر محمود حسابی، بزرگمردی که مدت هفتاد سال برای شناساندن و اعتلای فیزیک در یران تلاش کرد، در ساعت ۷:۳۰ دقیقه صبح ۱۲ شهریورماه ۱۳۷۱ (۳ سپتامبر ۱۹۸۹ میلادی) که در آن زمان استاد دانشگاه تهران بود، در بیمارستان دانشگاه ژنو بر اثر عارضه قلبی بدرود حیات گفت و جامعه علمی ایران یکی از ستاره‌های درخشان خود در صد سال اخیر را از دست داد. دکتر حسابی را در شهر تفرش از توابع استان مرکزی در آرامگاه خانوادگی به خاک سپردند.
در سال ۱۳۷۲ کمی پس از مرگ سید محمود حسابی، منزل او به موزه تبدیل شد. در این موزه وسایل شخصی، مدارک تحصیلی و علمی، تقدیرنامه ها، مدال ها، متن سخنرانی ها، نوشته‌ها و عکس‌های قدیمی، از جمله پژوهش‌هایی که مربوط می‌شدند به بی نهایت بودن ذرات، در آن جا به نمایش عموم گذاشته شده‌اند. این موزه در خیابان تجریش، خیابان مقصود بیک قرار دارد.
۱. نخستین نقشه برداری فنی و تخصصی ایران (راه بندر لنگه به بوشهر)
۲. نخستین راهسازی علمی و مدرن کشور (راه تهران به شمشک)
۳. موسس تربیت معلم عالی در کشور
۴. بنیانگذار نخستین مدرسه‌های عشایری ایران
۵. ساخت نخستین رادیو در ایران
۶. موسس دانشسرای عالی کشور
۷. راه اندازی نخستین آنتن فرستنده در ایران
۸. راه اندازی نخستین رآکتور اتمی سازمان انرژی اتمی ایران
۹. بنیانگذار نخستین مرکز زلزله شناسی در ایران
۱۰. تاسیس و راه اندازی نخستین دستگاه رادیولوژی در کشور
۱۱. تعیین ساعت کشور
۱۲. بنیانگذار و موسس نخستین بیمارستان خصوصی در کشور به نام بیمارستان خصوصی گوهرشاد
۱۳. شرکت و همکاری در پایه گذاری و تاسیس فرهنگستان کشور و ایجاد انجمن زبان فارسیپ
۱۴. موسس و بنیانگذار دانشکده فنی تهران
۱۵. تدوین طرح اساسنامه پایه گذاری دانشگاه تهران
۱۶. بنیانگذاری علوم دانشگاه تهران
۱۷. موسس و بنیانگذار شورای عالی معارف
۱۸. بنیانگذار قسمت آکوستیک در دانشگاه و اندازه گیری فاصله‌ها گام‌های به روش علمی در موسیقی ایرانی
۱۹. موسس و بنیانگذار برنامه ریزی آموزش مدرن و جدید دبستان و دبیرستان
۲۰. تاسیس کننده سازمان ژئوفیزیک در دانشگاه تهران
۲۱. بنیانگذار مرکز تحقیقاتی اتمی دانشگاه تهران
۲۲. موسس و بنیانگذار نخستین رصدخانه مدرن در کشور
۲۳. بنیانگذار مرکز خدمات مخابرات شهر اسدآباد در استان همدان
۲۴. تاسیس نخستین ایستگاه هواشناسی در ایران (در ساختمان دانشسرای عالی در نگارستان دانشگاه تهران)
۲۵. بنیانگذار مرکز نوین تعقیب ماهواره‌های در شهر شیراز
۲۶. بنیانگذار انجمن پژوهشی فضایی کشور
۲۷. تدوین آیین نامه کارخانه‌های نساجی ایران و رساله چگونگی پشتیبانی دولت در رشد و شکوفایی صنعت نساجی
۲۸. بنیانگذار مرکز پژوهش‌های موسیقی کشور و انجمن موسیقی
۲۹. پایه گذاری سازمان ملی استاندارد کشور و تدوین اساسنامه آن
۳۰. راه اندازی و پایه گذاری نخستین آسیاب آبی تولید برق (ژنراتور) در ایران
۳۱. بنیان گذاری واحد تحقیقاتی و پژوهشی صنعتی سغدایی (تحقیق و پژوهش و صنعت در فیزیک، الکترونیک، هوش مصنوعی و فیزیک اپتیک)
۳۲. راه اندازی اولین کارگاه‌های تجربی در علوم کاربردی کشور
۳۳. راه اندازی نخستین لابراتوار علوم پایه در ایران
چهار اصل رشد و پیشرفت: عشق، شرم، عدالت و مردانگی
یک کار درست، از هزاران پند و اندرز بهتر است.
راه‌های پیشرفت جامعه: احترام و ارجح به معلمین، دانشجویان، دانش آموزان و اساتید، ارزش قائل شدن به تحقیق و علم.
از عوامل رشد و پیشرفت، سادگی و عشق است که در قلب ما ایرانیان وجود دارد.
لازمه جهش به سمت ترقی و پیشرفت، انجام وظیفه است.
خواسته و لازمه الگوی پیشرفت، سازماندهی است.
موسیقی خوب و اصیل ایرانی، یک فلسفه و یک طرز تفکر است. بیان کننده آرزو می‌باشد.
پس از مرگ حسابی، در رسانه‌های ایران مطالبی غلوآمیز در خصوص آثار و جایگاه علمی وی و ارتباط وی با دانشمندانی، چون آلبرت اینشتین منتشر شده است که مورد انتقاد برخی قرار گرفته است. از این مطالب می‌توان برای نمونه به طرح مسائل بدیهتاً نادرستی همچون: «همکاری و ارتباط وی با آلبرت انیشتین و مقاله مشترک آن دو»، «تنها شاگرد ایرانی انیشتین بودن»، «بزرگترین فیزیکدان ایران بودن»، «مرد علمی سال بودن»، «دارا بودن نظریه‌ای نوین و اثبات شده در علم فیزیک» و «تحصیل همزمان و تخصص در رشته‌های مختلف» اشاره کرد. همچنین دیدگاه وی درباره زنان (مانند الزام مادرش به حجاب کارکنان درمانگاه گوهرشاد و امتناع از اعطای بورس تحصیلی به آلنوش طریان) نقد شده است.
ایرج حسابی فرزند محمود حسابی در مصاحبه‌ای به مکاتبات پدرش با فیزیکدان زن فرانسوی و برنده نوبل فیزیک بنام دکتر لولا اشاره می‌کند در حالی که تاکنون تنها دو فیزیکدان زن موفق به دریافت نوبل فیزیک شده‌اند که درمیان آن‌ها نام چنین شخصی وجود ندارد.
ایرج حسابی درباره رابطه پدرش با انیشتین می‌گوید: آقای دکتر یک قطعه ساده موسیقی را با ویولون انیشتین نواخته است. او همچنین به خاطره‌ای از چیدن سفره هفت سین در پرینستون اشاره می‌کند و می‌گوید مادربزرگش به دکتر سفارش کرده بود که هرجایی که باشی باید مذهب و ملیتت را نشان دهی و دکتر در آن مهمانی، سفره هفت سین نوروز را پهن کردند و انیشتین و خواهرش صد درصد جزو میهمانان بوده‌اند.
دکترحسابی در طول عمرش یک مصاحبه کرد و در آن از رابطه‌اش با انیشتین و رفتار ملایم او با یک غیرآمریکایی سخن گفته است. ایرج حسابی فرزند پروفسور حسابی می‌گوید: دکتر سه سال با انیشتین بوده است که شامل یک دوره یکساله و یک دوره دوساله بوده و آزمایشگاه شیکاگو را به همین سبب در اختیار دکتر قرار داده بودند.
کتاب‌های فیزیک دبیرستان ۱۳۱۸
کتابی در تفسیر امواج دوبر در شش رساله، دانشگاه تهران ۱۹۴۶
کتاب دیدگانی فیزیک دانشگاه تهران ۱۳۴۰
کتاب قانون تأسیس دانشگاه تهران ۱۳۱۲
کتاب نام‌های ایرانی ۱۳۱۹
کتاب آیین‌نامه امور مالی دانشگاه تهران ۱۳۳۳
کتاب دیدگانی فیزیکی، دانشگاه تهران ۱۳۴۰
مقاله ذرات پیوسته، در نشریه آکادمی علوم آمریکا ۱۹۴۷
مقاله اثبات نظری بیشتر بودن جرم ذرات شارژ شده به وسیله نور نسبت به الکترون (پیشنهاد تفسیر قانون جاذبهٔ عمومی نیوتون و قانون میدان الکتریکی ماکسول)، گزارش نشریه انجمن فیزیک آمریکا ۱۹۴۸
مقاله مدل ذرات بی‌نهایت گسترده، نشریهٔ فیزیک فرانسه ۱۹۵۷
وند‌ها و گهواژه‌های فارسی ۱۳۶۸
فرهنگ حسابی (انگلیسی به فارسی) ۱۳۷۲