رویداد۲۴ | نزدیکی خرمشهر مرز عراق، اشغال این شهر را برای صدام حسین واجد اهمیت مضاعفی ساخته بود. همچنین اشغال خرمشهر برای عراق نماد پیروزی قاطع و زودهنگام و فرصتی برای نفوذ به خاک ایران و تضعیف منابع و روحیه ایرانیان بود. موقعیت جغرافیایی این شهر نیز بر اهمیت استراتژیک آن می‌افزود: نزدیکی اروندرود و مسیر مهم صادرات نفت اهمیت زیادی داشت..
حمله اولیه به خرمشهر در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ آغاز شد و بخشی از استراتژی کلی عراق برای تهاجم به ایران بود. صدام حسین با اطمینان از یک پیروزی سریع، تصمیم داشت از آشفتگی پس از انقلاب ایران بهره‌برداری کند و سریعا شهر را در اشغال خود بگیرد. اما اشغال خرمشهر برای عراقی‌ها بسیار دشوارتر از آنچه انتظار داشتند شد.
بیش از ۶۰۰ تانک عراقی، به همراه نیرو‌های پیاده‌نظام مکانیزه، حمله‌ای همه‌جانبه به شهر را آغاز کردند. رزمندگان ایرانی، شامل ارتش، سپاه و نیرو‌های مردمی، با تاکتیک‌های چریکی و جنگ شهری به مقاومت در برابر حمله عراق پرداختند و با ایجاد دفاع‌های موقت و خلاقانه، سرعت پیشروی عراقی‌ها را کند کردند. نیرو‌های عراقی در نهایت در ۴ آبان ۱۳۵۹ خرمشهر را تصرف کردند، اما بهای سنگینی پرداختند و تلفات زیادی متحمل شدند.
در سال ۱۳۶۱، پس از نزدیک به دو سال اشغال، ایران عملیات بزرگ بازپس‌گیری خرمشهر را تحت عنوان «عملیات بیت‌المقدس» آغاز کرد. هدف این عملیات آزادسازی خرمشهر و معکوس کردن دستاورد‌های عراق بود. با بهبود سازمان‌دهی نیروها، تجهیزات بهتر و حس اتحاد ملی، نیرو‌های ایرانی از اوایل اردیبهشت حملات خود را آغاز کردند و پس از چندین نبرد سنگین، در ۳ خرداد ۱۳۶۱ موفق به بازپس‌گیری خرمشهر شدند.
این عملیات که با دقت برنامه‌ریزی شده بود و از گزارش‌های میدانی و اطلاعاتی وسیعی بهره می‌برد، با مانور‌های استراتژیک برای محاصره و تضعیف مواضع عراقی‌ها آغاز شد. نیرو‌های ایرانی با تضعیف خطوط تدارکاتی عراق و محاصره تدریجی شهر، عراقی‌ها را در شرایط دشواری قرار دادند. در نهایت، پس از نبرد‌های سنگین و پرهزینه، نیرو‌های ایرانی موفق به تسخیر کامل شهر شدند و نیرو‌های عراقی در شرایطی پراکنده و بی‌نظم عقب‌نشینی کردند و صد‌ها کشته و هزاران اسیر به جا گذاشتند.
مهم‌ترین تاکتیک‌های به کار رفته عبارتند از:
۱. تقسیم نیروها و ایجاد چندین جبهه: یکی از تاکتیک‌های کلیدی ایران در این نبرد، تقسیم نیروها به جبهه‌های مختلف بود. این امر باعث پراکندگی نیرو‌های عراقی و کاهش تمرکز آن‌ها شد. ایران توانست با ایجاد خطوط جبهه‌ای متعدد، عراقی‌ها را به جنگی فرسایشی وادار کند و نقاط ضعف آن‌ها را شناسایی و در مرحله نهایی از آن‌ها بهره‌برداری کند.
۲. استفاده از نیرو‌های مردمی: شهروندان عادی در کنار نیرو‌های سپاه و ارتش، در این نبرد نقشی تعیین‌کننده ایفا کردند. روحیه‌ای که نیرو‌های مردمی داشتند، عنصر انگیزه و مقاومت را در میان نیرو‌های ایرانی تقویت کرد. آن‌ها اغلب از روش‌های پارتیزانی بهره می‌بردند و در نقاطی که دسترسی سخت بود، از طریق عملیات‌های کمین و حملات ناگهانی، تلفات زیادی به عراقی‌ها وارد کردند.
۳. استفاده از تاکتیک‌های شبانه و مانور‌های انعطاف‌پذیر: نیرو‌های ایرانی از تاریکی شب به نفع خود بهره بردند. آن‌ها با تغییرات سریع در موقعیت‌های خود، باعث شدند نیرو‌های عراقی نتوانند به خوبی به آن‌ها پاسخ دهند. عملیات‌های شبانه و تاکتیک‌های پارتیزانی در مناطق شهری خرمشهر، کار را برای ارتش عراق دشوار کرد.
۴. موانع طبیعی و میدان‌های مین: استفاده از موانع طبیعی منطقه و مین‌گذاری گسترده در مسیر‌های اصلی، از دیگر تاکتیک‌هایی بود که موجب تاخیر در پیشروی عراقی‌ها شد. میدان‌های مین و موانع طبیعی مانند رودخانه‌ها و نخلستان‌ها به نیرو‌های ایرانی اجازه داد تا مانع از حرکت تانک‌ها و ادوات سنگین عراقی شوند و تلفات سنگینی بر آنان وارد کنند.
۵. ایجاد نقاط محاصره و حملات غافلگیرانه: نیرو‌های ایرانی به دنبال قطع خطوط تدارکاتی عراق بودند و تلاش داشتند مواضع عراقی‌ها را به مناطق کوچک‌تر و محاصره‌شده محدود کنند. این تاکتیک با اجرای حملات ناگهانی در نقاط حساس، به طور موثر عمل کرد و به کاهش روحیه و توان جنگی نیرو‌های عراقی انجامید.
استراتژی ایران در عملیات بیت‌المقدس تنها به میدان نبرد محدود نبود، بلکه ابعاد سیاسی و روانی را نیز در بر می‌گرفت. ایران با بهره‌گیری از چندین استراتژی کلی، توانست از موقعیت خود به بهترین شکل بهره برده و عراق را در وضعیت نامطلوبی قرار دهد.
آزادسازی خرمشهر، آن هم پس از ماه‌ها اشغال، بازتاب‌های جهانی گسترده‌ای داشت. رسانه‌های بین‌المللی به سرعت خبر این پیروزی را پوشش دادند و آن را به عنوان یک نقطه عطف در جنگ ایران و عراق معرفی کردند. این پیروزی نه تنها باعث ایجاد تغییرات عمده در استراتژی‌های نظامی عراق شد، بلکه نگاه بسیاری از کشور‌های جهان را به سمت ایران معطوف کرد. در کشور‌های عربی، این پیروزی واکنش‌های متفاوتی به همراه داشت؛ برخی از کشور‌های عربی که از صدام حمایت می‌کردند، از پیروزی ایران نگران شدند، در حالی که دیگر کشورها، به ویژه مردمان مسلمان، آن را به عنوان نمونه‌ای از مقاومت در برابر ظلم و تجاوز تفسیر کردند.
بیشتر بخوانید: روایتی از شکستن حصر آبادان| عملیاتی که نقشه‌های صدام را نقش بر آب کرد
روزنامه نیویورک تایمز در گزارشی از این پیروزی نوشت: «آزادسازی خرمشهر، روحیه نظامی ایران را تقویت کرده و به عنوان نقطه‌ای از عزم و مقاومت در برابر تجاوزات شناخته می‌شود.» همچنین مجله تایم در تحلیل خود اظهار داشت که ایران با این پیروزی نه تنها توانست دستاوردی نظامی به چنگ آورد، بلکه از لحاظ دیپلماتیک نیز جایگاه خود را در سطح بین‌المللی تقویت کرد.
در سال‌های اخیر، پژوهشگران و نویسندگان بسیاری در خارج از ایران به تحلیل و بررسی نبرد خرمشهر پرداخته‌اند. برخی از مهم‌ترین این آثار و نظرات در زیر بررسی می‌شود:
۱. کتاب «جنگ ایران و عراق: دیدگاه‌های بین‌المللی جدید» به ویرایش نایجل اشتون و برایان گیبسون
این کتاب که یکی از جامع‌ترین آثار درباره جنگ ایران و عراق به زبان انگلیسی است، تحلیلی عمیق از نبرد خرمشهر ارائه می‌دهد. اشتون و گیبسون در این کتاب اشاره می‌کنند که آزادسازی خرمشهر باعث شد ارتش عراق به یک موضع دفاعی منتقل شود و برنامه‌های صدام حسین برای پیروزی سریع در جنگ شکست بخورد. نویسندگان با اشاره به تلاش‌های ایران برای به کارگیری جنگ نامتقارن، از این نبرد به عنوان نمونه‌ای از جنگ‌های مدرن یاد می‌کنند که در آن نیروی «کم‌تر مجهز» موفق شد با اتکا به تاکتیک‌های خلاقانه و روحیه بالا بر دشمن مجهزتر و برتر پیروز شود.
۲. کتاب «سایه‌های نبرد: جنگ ایران و عراق از نگاه جهانی» اثر پیر رازو
پیر رازو، مورخ فرانسوی و متخصص مسائل خاورمیانه، در این کتاب تحلیلی جامع از جنبه‌های مختلف جنگ ایران و عراق و به ویژه نبرد خرمشهر ارائه می‌دهد. وی با تمرکز بر اهمیت این نبرد، اشاره می‌کند که آزادسازی خرمشهر ضربه‌ای استراتژیک به نیرو‌های عراق وارد کرد و نشان داد که ایران قادر است با بهره‌گیری از نیرو‌های مردمی برتری دشمن را خنثی کند. رازو همچنین معتقد است که پیروزی در خرمشهر به عنوان نمادی از قدرت ملی و مقاومت در برابر تجاوز، به تقویت هویت ملی ایران و تحکیم قدرت سیاسی داخلی این کشور انجامید.
۳. مقاله «خرمشهر: نماد مقاومت در جنگ ایران و عراق» در مجله Middle East Policy
این مقاله که در یکی از معتبرترین مجلات سیاست خاورمیانه منتشر شده است، به بررسی ابعاد روانی و اجتماعی آزادسازی خرمشهر پرداخته و نشان می‌دهد که چگونه این پیروزی توانست موجی از همبستگی ملی را در ایران ایجاد کند. نویسندگان این مقاله معتقدند که نبرد خرمشهر نه تنها از لحاظ نظامی اهمیت داشت، بلکه از لحاظ روانی نیز برای مردم ایران و حتی مسلمانان منطقه تبدیل به نمادی از پیروزی در برابر ظلم شد. این مقاله با بررسی ابعاد رسانه‌ای و تبلیغاتی این پیروزی، اشاره می‌کند که چگونه ایران توانست از این پیروزی برای تقویت موضع خود در سطح بین‌المللی بهره‌برداری کند.
۴. کتاب «میدان نبرد خرمشهر و درس‌های جنگ‌های معاصر» به نویسندگی مایکل آیزنشتات
مایکل آیزنشتات، کارشناس نظامی و پژوهشگر ارشد در موسسه واشنگتن، در این کتاب به تحلیل تاکتیکی نبرد خرمشهر پرداخته و به بررسی استراتژی‌های ایران برای پیروزی در این نبرد می‌پردازد. وی معتقد است که ایران با بهره‌گیری از استراتژی‌های انعطاف‌پذیر توانست ارتش عراق را در یک نبرد فرسایشی و سخت گیر اندازد. آیزنشتات معتقد است ارتش عراق ایدا انتظار مواجهه با نبرد‌های چریکی را نداشت چرا که تنها برای جنگ کلاسیک آموزش دیده بود.
۵. کتاب «نبرد خرمشهر و تاثیر آن بر سیاست‌های خاورمیانه» نوشته جاناتان راندل
جاناتان راندل، نویسنده و روزنامه‌نگار آمریکایی، در این کتاب به بررسی بازتاب‌های سیاسی و منطقه‌ای نبرد خرمشهر می‌پردازد. او معتقد است که پیروزی ایران در خرمشهر تاثیر عمیقی بر محاسبات سیاسی کشور‌های عربی و به‌ویژه عراق داشت و باعث شد که صدام حسین به‌طور جدی در استراتژی‌های خود تجدید نظر کند. راندل اشاره می‌کند که این پیروزی نه تنها عراق را به موضع دفاعی کشاند، بلکه باعث افزایش حمایت کشور‌های عربی از عراق نیز شد، چرا که بسیاری از این کشورها از افزایش نفوذ ایران در منطقه نگران بودند. همچنین، این پیروزی باعث شد که آمریکا و کشور‌های غربی حمایت‌های خود از عراق را تقویت کنند، چرا که نمی‌خواستند ایران در جنگ به پیروزی کامل برسد.