رویداد۲۴ علیرضا نجفی: تصویر ثبت شده در سال ۱۳۰۲ که چهل و دومین سالگرد مدارس آمریکایی مموریال در ایران برگزار شده است. این مدارس نخستین بار در تبریز تاسیس شد و توسط مبلغین مذهبی پرسبیتری آمریکایی در ایران اداره می‌شد.
روابط ایران با ایالات متحده آمریکا پیش از کودتای ۲۸ مرداد بسیار خوب بود و مردم ایران نگاه مثبتی به آمریکایی‌ها داشتند. آمریکا بر خلاف کشور‌هایی مانند بریتانیا و روسیه سابقه استعماری نداشت و بافت مذهبی آن پررنگ‌تر از اروپا بود. کشیش‌های پروتستان آمریکایی نیز تعدادی درمانگاه و مدرسه در ایران دایر کردند که تاسیس این نهاد‌ها تاثیر بسیار چشمگیری در بسط آموزش و بهداشت مدرن در ایران داشت.
مدارس آمریکایی در ایران توسط اعضای فرقه مسیحیت پرسبیتری ساخته می‌شد. این فرقه از گرایش‌های «کالونی» مسیحیت بود که کار و ساخت و ساز را در بطن آموزه گروهی خود قرار داده بود.
«جاستین پرکینز» نخستین کشیش این فرقه بود بود که در سال ۱۲۵۹ به ایران آمد و مدرسه‌ای برای مسیحیان در ارومیه برپا کرد. این مدرسه «مموریال» نامیده شد که به معنی یادگاری است و در آن زبان‌های متعددی، چون انگلیسی، فرانسوی و روسی در کنار دیگر علوم مدرن تدریس می‌شد.
امروز مدرسه مموریال برای ما علاوه بر اهمیت تاریخی آن در آموزش و پرورش، یادآور «هوارد باسکرویل» شهید آمریکایی انقلاب مشروطه است. باسکرویل در این مدرسه معلم بود و در سال‌های انقلاب مشروطه به انقلابیون پیوست و به شهادت رسید. شعر معروف «یکصد گل سرخ، یکی نصرانی / ما را ز بریده می‌ترسانی» در وصف باسکرویل سروده شده است.
ببینید: تندروهای مذهبی چگونه آموزش زبان خارجی را کفر می‌پنداشتند؟
احمد کسروی در کتاب تاریخ انقلاب مشروطه می‌گوید: «پیش از جنبش مشروطه و همچنین در سال‌های نخست آن جنبش، مدرسه آمریکاییان در تبریز (مموریال اسکول) در نزد آزادیخواهان ارجی می‌داشت، زیرا یگانه جایگاهی می‌بود که زبان انگلیسی و دانش اروپایی درس داده می‌شد و بسیاری از جوانان بیدارمغز به آنجا آمد و رفت می‌داشتند و در این هنگام نیز یک داستانی به همبستگی میان آن مدرسه با جنبش مشروطه پدید آورد و آن پیوستن مستر باسکرویل، یکی از آموزگاران آنجا به مجاهدان تبریز و کشته شدن وی در راه مشروطه ایران بود.»
بیشتر بخوانید: نخستین مدرسه مدرن در ایران در تبریز
به گزارش رویداد۲۴ عجایب خصلت‌های ایرانی برای معلمان و کارکنان مدرسه مموریال بسیار جالب توجه بود. ساموئل ویلسون مدیر مدرسه در یک گزارش سالانه چنین اظهار کرده بود: «خیلی عجیب است که فهرست حضور و غیابی را بخوانی که بیش از نیمی از آن‌ها دارای لقب «خان» هستند و نام‌های پدرانشان را «عزت السلطنه» یا «فخر النظام» به یدک می‌کشند. علاوه بر رهبران این مردم، ما معلم‌هایی برای مدارس جدید نیز تربیت می‌کنیم.»
آگهی مدرسه مموریال در «روزنامه الحدید» که در دوران مظفرالدین شاه منتشر می‌شد چنین بود: «مدرسه آمریکایی موسوم به مموریال که به قرار سنوات سابق به جهت تابستان تعطیل شده بود، شانزدهم رجب افتتاح خواهد شد. هر کس از آقایان مایل باشند که اطفال خود را بدین مدرسه ارسال فرمایند، با کمال ممنونیت پذیرفته خواهند کرد و دروسی که تدریس می‌شود، به قرار ذیل است: فارسی و عربی که مخصوصاً سعی و مراقبت زیاد خواهد شد، انگلیسی و فرانسه و روسی و از علوم مختلفه. توضیح آن که محض اکمال زبان فرانسه، معلم فرانسوی‌الاصل از مملکت فرانسه جلب شده تا افتتاح مدرسه وارد خواهد شد و اشخاصی که خیال تحصیل داشته باشند، لازم است تا شروع مدرسه تشریف آورده و اسامی خود را ثبت دفتر فرمایند.»
آمریکایی‌ها همچنین مدرسه البرز را در تهران افتتاح کردند که این مدرسه با مدیریت «ساموئل جردن» تبدیل به یک مر کز آموزش عالی شد و مدل علوم مقدماتی آمریکایی را -با رعایت قیود پرسبیتری- به محیط ایران آورد.
مدارس میسیونریِ دخترانه و پسرانه ایران هم مثل بقیه کشورها‌ی خاورمیانه نه تنها نخبگان جدیدی را پروراند بلکه مدلی از سازماندهی و مواد درسی مدارس خصوصی را فراهم آورد؛ از جمله نخبگانی که در مدارس میسیونری پرورش یافت نیما یوشیج بود که در مدرسه میسیونر‌های فرانسوی تحصیل کرد و آشنایی او با ادبیات مدرن فرانسه از همین آبشخور است.
پس از پا گرفتن آموزش و پرورش دولتی در ایران، دولت پهلوی مصصم شد مدارس میسیونری را نیز تحت کنترل خود بگیرد و سعی کند نظام آموزشی را یک‌دست‌تر کند. این اتفاق همزمان با قوانین جدید پوشش ابلاغ شد و در دهه ۱۳۱۰ مدرسه‌های مذهبی محدودیت‌های فراوانی یافتند. نهایتا در سال‌های بعد رضاشاه پهلوی دستور تعطیلی تمام مدارس خارجی را داد تا به زعم خود مدارس ایرانی را تقویت کند و گسترش دهد.