آیا حلزون گردانی اصفهانی‌ها را باید جدی گرفت؟

رویداد۲۴ محمدصادق رامتین: ظاهرا در هفته‌های اخیر اصفهانی‌ها دست به یک اعتراض سکوت زده‌اند و یک اسباب‌بازی را به نماد اعتراض تبدیل کرده‌اند. برخی رسانه‌ها از شیوع حلزون‌های اسباب‌بازی در معابر شهر خبر داده‌اند و پرس‌وجو‌های رسانه‌ای به این نتیجه رسیده پس از برخورد‌ها با گرداندن حیوانات خانگی، گروهی از جوانان در اصفهان در اعتراض در معابر شهری حلزون‌های اسباب‌بازی به دنبال خود می‌کشند. انتشار تصاویر «حلزون گردانی در اصفهان» واکنش‌های متعددی در شبکه‌های اجتماعی به دنبال داشته است. برخی فعالان رسانه‌ای اصولگرا، این رفتار اصفهانی‌ها را به دیده تحقیر نگریسته‌اند.

اینکه آیا چنین رفتاری در شهر اصفهان به «ممنوع الحلزون» شدن مردم شهر منتهی می‌شود یا مسئولان را نسبت به رفتارشان با حیوانات خانگی پاسخگو خواهد کرد، سوال این گزارش نیست. رویداد۲۴ در این گزارش نشان داده استفاده از اشیا به عنوان نماد در اعتراضات مدنی در تمام دنیا کاربرد داشته و بعضا نهاد‌های حاکمیتی را مجبور به عقب‌نشینی کرده‌اند.

یافتن دلایل اعتراض به یک بی‌عدالتی آشکار عموما کار سختی نیست. معترض می‌خواهد به یک رفتار غلط پایان دهد یا راهی پیدا کند که وجدان عمومی را نسبت به بروز بی‌عدالتی قلقلک بدهد، اما گاهی رسیدن به هدف چندان راحت نیست؛ عاملان بی‌عدالتی از جایشان جم نمی‌خورند و اعتراض به رفتار آن‌ها می‌تواند مخاطره‌آمیز باشد.

برای اعتراض در چنین شرایطی، بهترین راه انتخاب یک نماد است. اما آیا استفاده از نماد‌ها فایده‌ای دارد؟ پاسخ به این سوال چندان سر راست نیست. برخی می‌گویند معتقدند فارغ از تبعات یک اعتراض، ذات اعتراض کردن یعنی «ما نمی‌توانیم ساکت بمانیم» در نتیجه انتخاب سکوت به عنوان روش اعتراض منطقی نیست و به خطر افتادن جان در راه اعتراض به بی‌عدالتی، خود یک امر اخلاقی است فارغ از اینکه اعتراض جواب بدهد یا ندهد. اما جریان مقابل می‌گویند هیچ‌کس به لحاظ اخلاقی نباید ملزم به به خطر انداختن جانش باشد مگر اینکه چنین مخاطره‌ای بی‌شک ختم به نتیجه بشود. در نتیجه هر ابزاری باید در خدمت هدف باشد و اگر سکوت می‌تواند نتیجه‌بخش باشد، پس چرا سکوت را به عنوان ابزار انتخاب نکنیم؟ در ادامه برخی از اشیا که به صورت اتفاقی به عنوان نماد یک اعتراض تبدیل شدند را مرور می‌کنیم:

دستبند سبز در انتخابات سال ۸۸ 

ایرانی‌ها با نماد‌ها به عنوان روش اعتراض مدنی بیگانه نیستند. ۱۴ سال از انتخابات سال ۸۸ گذشته، اما هنوز نمی‌توان با قاطعیت گفت که دیگر نماد «دستبند» سبز هیچ کارکرد اعتراضی ندارد. هنوز بعد از گذشت این همه سال در تمامی انتخابات‌ها، پوشیدن شال سبز یا بستن روبان سبز به دست می‌تواند حامل پیامی برای مخاطب باشد، اما دیگر آن کارکرد عملیاتی و حساسیت‌برانگیزش را از دست داده است.

در اعتراضات سراسری بعد از انتخابات سال ۱۳۸۸، بستن دستبند سبز می‌توانست جرم تلقی شود و نیرو‌های ضد شورش با همین بهانه، معترضان را بازداشت یا تنبیه می‌کردند، اما تاریخ همچنان اعتراضات ۸۸ را با دستبند سبز به یاد می‌آورد.

به طور کلی رنگ‌ها نماد اعتراضی مرسومی در جهانند. انقلاب‌های رنگی اصطلاحی است که توسط رسانه‌ها در سال ۲۰۰۴ برای توصیف سلسله اعتراضات ضد دولتی در کشور‌های موسوم به اقمار شوروی و یوگسلاوی مورد استفاده قرار گرفت. انقلاب نارنجی اوکراین در سال از جمله انقلاب‌هایی است که با نماد رنگ شناخته می‌شود.

بیشتر بخوانید:

گل دادن به سربازان ارتش توسط انقلابیون

اعتصاب غذای گاندی به مثابه مبارزه مدنی

اردک پلاستیکی

شاید یکی از شبیه‌ترین اقدامات اعتراضی در جهان به عملیات اصفهانی‌ها، اعتراضات دموکراسی خواهان تایلند در سال ۲۰۲۰ باشد. معترضان تایلندی ابتدا به شوخی و بعد به عنوان یک نماد، اردک‌های پلاستیکی بادی زرد رنگ را در دست گرفتند. بعد از اینکه پلیس به معترضان حمله کرد و تصاویر اردک‌های کتک خورده در شبکه‌های اجتماعی وایرال شد، معترضان این بار با پلاکارد‌هایی که شجاعت اردک‌ها را می‌ستود و شعار «سرکوب اردک‌ها و مردم را متوقف کنید» به خیابان‌ها برگشتند.

اعتراضات گرجستان با گل

انقلاب‌های زیادی در دنیا با نماد گل شناخته می‌شوند و این نماد‌ها عمدتا بعد از پایان اعتراضات از بین نرفته‌اند و بار‌ها در اعتراضات بعدی به عنوان نماد اعتراض مورد استفاده قرار گرفته‌اند. پس از تقلب گسترده در انتخابات پارلمانی گرجستان در سال ۲۰۰۳ اعتراضات سراسری مخالفین ادوارد شواردنادزه به رهبری میخیل ساآکاشویلی آغاز شد و در ۲۳ نوامبر همان سال منجر به کناره‌گیری شواردنادزه از قدرت و آغاز حکومت ساکاشویلی شد. معترضان در این انقلاب از گل سرخ به عنوان نماد استفاده می‌کردند.

انقلاب سدر لبنان در سال ۲۰۰۵ عم با نماد درخت سدر، نماد پرچم لبنان شناخته می‌شود. اعتراضات سال ۲۰۰۵ پس از ترور رفیق حریری آغاز شد و به قیام استقلال معروف شد.

جلیقه زردهای فرانسه

جنبش جلیقه زردها، جنبش اعتراضی با مرکزیت پاریس فرانسه است که به سرعت به کشور‌های دیگری همچون بلژیک، هلند و عراق گسترش یافت. این جنبش نوامبر ۲۰۱۸ در اعتراض به افزایش قیمت سوخت و مالیات در فرانسه آغاز شد. معترضان یک نشانه را برای نافرمانی مدنی خود انتخاب کردند و آن پوشیدن جلیقه‌های زرد برای دیده شدن بود.

اعتراضات کاغذ سفید در تایلند

کاغذ سفید به نماد اعتراض به سرکوب در جهان تبدیل شده است. بسیاری از ناظران کاغذ سفید را به‌عنوان نماد «هر آنچه معترضان آرزو دارند می‌توانستند بگویند، اما نمی‌توانند»، توصیف کرده‌اند. این نماد مقامات را با یک دو راهی دشوار مواجه می‌کند: مردم را به خاطر اینکه به معنای واقعی کلمه چیزی نگفتند، دستگیر کنند یا اجازه دهند که یک عمل ساده مقاومت بدون چالش تکثیر شود.

سال ۲۰۲۰ معترضان هنگ کنگی در اعتراض به قانون امنیت ملی که قدرت پکن را در این منطقه نیمه خودمختار افزایش میداد از کاغذ‌های a4 سفید استفاده کردند.

در روسیه هم اوایل سال ۲۰۲۰، معترضان مخالف حمله کرملین به اوکراین به دلیل در دست داشتن کاغذ‌های سفید بازداشت می‌شدند. این تاکتیک توسط معترضانی که در بریتانیا علیه پیش‌نویس قانونی جدید که تا حدی حق اعتراض را محدود می‌کرد، هم تکرار شد و در نهایت در چین در اعتراض به سیاست «کوید صفر» شی جین پینگ بیش از سایر نقاط جهان دیده شد به گونه‌ای که جهان اعتراضات چین به قانون کوید صفر را با نام «انقلاب a4» می‌شناسند.

اعتراضات چتر در چین

سال ۲۰۱۴ دانشجویان دموکراسی خواه در اعتراض به تصمیم دولت پکن در مورد عدم برگزاری انتخابات برای رئیس اجرایی هنگ‌کنگ در سال ۲۰۱۷ به خیابان‌ها آمدند. بعد از سرکوب اعتراضات با اسپری فلفل و گاز اشک‌آور، معترضان برای محافظت از خود اقدام به باز کردن چتر در مقابل گاز‌های اشک‌آور کردند و کم‌کم این وسیله به نماد اعتراض تبدیل شد.

پرچم رنگین کمان دگرباشان جنسی

پرچم رنگین‌کمان با ۶ رنگ که معمولا در جریان تظاهرات جامعه دگرباش‌ها در اکثر شهر‌های جهان در دست مردم دیده می‌شود، یکی از معروف‌ترین نماد‌های سیاسی در دنیا است. تاریخ این پرچم به عنوان نماد جامعه دگرباش‌ها برمی‌گردد به سال ۱۹۷۸. هنگامی که گیلبرت بیکر، هنرمند ساکن سان‌فرانسیسکو، طرح اولیه این پرچم را با هشت رنگ منتشر کرد. اولین پرچم‌های دستباف با طرح مذکور در روز آزادی همجنسگرا‌ها که در ۲۵ ژوئن همان سال برگزار شد به اهتزاز درآمد. این پرچم د کشور‌هایی که ارتباط میان دو همجنس در آن‌ها جرم انگاری شده به نوعی نماد اعتراض تبدیل شده است.

اعتراضات هودی

بعد از کشته شدن ترایون مارتین نوجون سیاه پوست آمریکایی در فوریه ۲۰۱۲ توسط پلیس آمریکا، لباس او به نماد اعتراض به هدف قرار دادن سیاه‌پوستان توسط پلیس تبدیل شد. معترضان از این وسیله برای انتقال یک پیام استفاده کردند و آن اینکه چرا سیاه پوستان یکی از اهداف همیشگی‌اند؟

هودی یک لباس گشاد با آستین‌های بلند و کلاه است. اعضای شورای شهر نیویورک هم در اجتماع اعتراضی به مرگ نوجوان ۱۷ ساله، هودی پوشیدند و خواستار برقراری عدالت شدند.

صورتک گای فاکس

صورتکی که سال ۲۰۰۵ به صورت نمادین در فیلم «وی مثل وندتا» استفاده شد، بار‌ها در سراسر دنیا در اعتراضات ضد دولتی مورد استفاده قرار گرفته است. اعتراضات علیه مجلس انگلیس در سال ۲۰۰۸، جنبش اشغال وال استریت در سال ۲۰۱۱، اعتراضات لهستان در سال ۲۰۱۲ علیه قرارداد تجاری ضد جعل و اعتراضات مردم هند در بمبئی علیه سانسور دولت در اینترنت در سال ۲۰۱۲ تنها بخشی از اعتراضاتی است که با نماد صورتک گای فاکس شناخته شده اند.

اعتراضات قابلمه در آرژانتین

اعتراضات مردم آرژانتین دردر سال ۲۰۱۲ با نماد قاشق‌زنی معروف شد. انبوهی از مردم در حالی که به سیاست‌های دولت در آرژانتین و احتمال انتخاب مجدد کریستینا فرناندز دی کرشنر رئیس جمهور وقت این کشور به خیابان‌ها آمدند و روی قابلمه و ماهیتابه کوبیدند. این ایده به مردم آرژانتین کمک می‌کرد که صدای اعتراضشان را بلندتر کنند. گفته می‌شود این ایده اولین بار توسط معترضان شیلیایی به دولت پینوشه مورد استفاده قرار گرفته بود و به سایر کشور‌های آمریکای لاتین هم تسری پیدا کرد.

مشخص نیست که چرا ضربه زدن به قابلمه تبدیل به یک تکنیک اعتراضی رایج شده است. شاید به این دلیل باشد که قابلمه، نماد شهروندان است که مستقیماً از مقامات دولتی درخواست می‌کنند؛ صدایی که از آشپزخانه بیرون می‌آید تا توسط مقامات شنیده شود.

این نماد در اعتراضات دانشجویان کانادایی به لایحه ۷۸ قانون که اعتراضات را محدود می‌کرد هم مورد استفاده قرار گرفت. یک استاد علوم سیاسی به نام فرانسوا اولیویه شنه در فیس بوک خود نوشت که استفاده از قاشق زنی روی قابله می‌تواند راه خوبی برای اعتراض، بدون نقض لایحه ۷۸ باشد، چون مردم کافی بود روی بالکن‌های خود بیاستند و روی قابلمه بکوبند. این ایده به سرعت اقتباس شد و مردم با قابلمه به خیابان‌ها آمدند.

اعتراضات با دست‌های بالا

علاوه بر اشیا، بعضا حرکات خاصی هم به نماد اعتراض تبدیل شده که کارکردی مشابه اشیا دارد. دو انگشت به نشانه پیروزی در جریان انتخابات سال ۸۸ ایران یکی از ژست‌های معترضان بود که در راهپیمایی سکوت ۲۵ خرداد بیش از هر زمانی کاربرد پیدا کرد. در آمریکا «دست‌ها بالا، شلیک نکنید» به یک ژست اعتراضی بعد از  اگوست ۲۰۱۴ تبدیل شد. بعد از شلیک پلیس به مایکل براون در شهر فرگوسن ایالت میسوری آمریکا، اعتراضاتی در سراسر آمریکا شکل گرفت. براون ۱۸ ساله پس از آنکه حداقل شش مرتبه هدف شلیک دارن ویلسون، افسر پلیس ۲۸ سالهٔ شهر فرگوسن، قرار گرفت جان باخته بود. موضوع معترضان ساکن فرگوسن این بود که دارن ویلسون، پلیس امریکایی که با شلیک به این نوجوان سیاهپوست موجب قتل او شده بود، از سوی هیات منصفه دادگاه سن لوییس از اتهام قتل تبرئه شده بود. معترضان دست‌های خود را مانند مایکل براون در هنگام شلیک افسر پلیس به نشانه عدم همراه داشتن سلاخ به هوا بلند می‌کردند و این ژست، به نماد اعتراض رنگین پوست‌های آمریکا تبدیل شد.

اعتراض با سلام سه انگشتی

سلام سه انگشتی یک حرکت دستی است که با بالا بردن انگشتان اشاره، وسط و حلقه، در حالی که شست را روی انگشت کوچک نگه داشته‌اید و بالا بردن دست در حالی که کف دست رو به بیرون است، انجام می‌شود. این ژست در سال‌های دهه ۲۰۱۰ به عنوان نماد انقلاب رایج شد. این ژست اولین بار توسط معترضان دموکراسی‌خواه در جنوب شرقی آسیا، عمدتاً در تایلند و میانمار و هنگ‌کنگ مورد استفاده قرار گرفت.

این ژست که برگرفته از فیلم سینمایی «هانگر گیم» بود، اولین بار پس از کودتای ۲۰۱۴ تایلند به عنوان نماد دموکراسی‌خواهی مطرح شد به طوری که ارتش تایلند اعلام کرد هرکسی دستانش را به این شکل بالا بگیرد، دستگیر می‌شود و این نماد در تایلند غیرقانونی شد. معترضان از آن زمان به بعد به این ژست نمادین یک معنا هم اضافه کردند و گفتند که سه انگشت نشان دهنده آرمان انقلاب فرانسه یعنی آزادی، برابری، برادری است. معترضان به بحران سیاسی ۲۰۲۰ تایلند یک بار دیگر از این نماد استفاده کردند.

در سال ۲۰۱۷، گروهی از منتقدان رئیس جمهور رودریگو دوترته در فلیپین از این سلام برای ابراز نارضایتی نسبت به دولت وی و کشتار‌های مربوط به مبارزه این کشور با مواد مخدر استفاده کردند.

معترضان میانماری هم در واکنش به کودتای ۲۰۲۱ از همین نماد استفاده کردند. در هنگ کنگ هم در جریان جنبش چتر، نماد سه انگشت کاربرد داشت. در کامبوج، مو سوچوا معاون پیشین حزب نجات ملی کامبوج از حامیان احزاب مخالف دولت خواست که این نماد را به نشانه همبستگی با میانمار استفاده کنند. در اندونزی هم کمپین‌های انتخابات ریاست جمهوری ۲۰۲۴ در جریان است و یکی از کاندیدا‌ها در ویدئو‌های تبلیغاتی خود دستانش را به نشانه سلام سه‌انگشتی در میان جمعیتی از حامیان بالا برده و گفته سلام سه انگشتی من به معنای سه وعده است؛ وعده اطاعت از خدا، اطاعت از قانون و وفاداری به ملت.

در ایران نیز نمونه‌هایی از این ماجرا وجود دارد؛ از جمله زمانی که یکی از دختران در اعتراض به قانون حجاب، روسری‌اش را بر سر چوب آویزان کرد و در خیابان انقلاب روی یک سکو ایستاد. این ماجرا پس از آن تا مدتی ادامه یافت. البته حکومت در پاسخ به این حرکت می‌گفت آنها «آموزش‌دیده دشمن» هستند.