پشت پرده افزایش تنش میان اروپا و ایران
رویداد۲۴ چندین دیپلمات ناشناس اروپایی مدعی شدند که اخیرا جلسه پرتنشی با همتایان ایرانی در تهران داشته‌اند. بنا به ادعای خبرگزاری رویترز، که با این دیپلمات‌ها گفتگو کرده است، مقامات ایرانی، در جلسه‌ای که با همتایان اروپایی در هشتم ژانویه در تهران داشته‌اند، برخلاف رویه‌های معمول دیپلماتیک، ناگهان از جای خود برخاستند، از اتاق خارج شدند و درب اتاق را محکم بستند.
چهار دیپلمات اتحادیه اروپا مدعی شدند دیپلمات‌های بلژیکی، هلندی، دانمارکی، آلمانی، بریتانیایی و فرانسوی، که در اتاق وزارت خارجه ایران حاضر بودند، با بیان اینکه اروپا دیگر آزمایش‌های موشک بالستیکی و طرح‌های ترور ایران را نمی‌پذیرد، خشم همتایان ایرانی را برافروخته‌اند.
یکی از دیپلمات‌ها گفت: «اتفاقات زیادی افتاد، آن‌ها خوششان نیامد، ولی ما احساس کردیم که لازم است نگرانی‌های جدی‌مان را منتقل کنیم.» دیپلمات دیگری مدعی شد: «این نشان می‌دهد که رابطه‌مان دارد پرتنش‌تر می‌شود.»
یک روز بعد از این جلسه، اتحادیه اروپا به خاطر طرح‌های ترور ادعایی ایران در برخی کشور‌های اروپایی، نخستین تحریم‌هایش علیه ایران، پس از امضای توافق هسته‌ای ۲۰۱۵، را اعمال کرد.
در گزارش رویترز دو نکته مهم وجود دارد: نخست آنکه کشور‌های کوچکتر اروپایی، که از سیاست تنش‌زدایی با ایران حمایت می‌کردند، برای اتخاذ اقدامات سختگیرانه بر ایران، از جمله اعمال تحریم‌های جدید، به کشور‌های بزرگتر اتحادیه اروپا، نظر فرانسه و بریتانیا، ملحق شده‌اند. دوم؛ در کنار مسئله ترورها، آزمایش‌های موشکی ایران مطرح شده‌اند و حتی قرار است کشور‌های اروپایی به طور دسته جمعی، در ۲۱ ژاویه، بیانیه‌ای منتشر کنند که در آن آزمایش‌های موشکی و سیاست ایران در منطقه محکوم شود. اگر چه دیپلمات‌های اروپایی ادعا می‌کنند که جرقه این تغییر، در اثر ترورها، زده شد، اما مورد دوم نشان می‌دهد که عواملی فراتر از ترورها در تغییر رفتار اروپا دخیل بوده است.
اما این عوامل چه می‌تواند باشد؟ چند دقیقه پس از اعلام خروج یکجانبه دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، از توافق هسته‌ای، اتحادیه اروپا فورا بوسیله فدریکا موگرینی، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، خروج آمریکا را محکوم کرد و بر لزوم استمرار این توافق تاکید کرد. در این مسیر، کشور‌های اروپایی امضاکننده توافق هسته‌ای بعلاوه اتحادیه اروپا، به منظور متقاعد کردن ایران به باقی ماندن در برنامه جامع اقدام مشترک (برجام)، قول دادند که اقداماتی برای دور زدن تحریم‌های آمریکا علیه ایران انجام دهند. راه اندازی سازوکار ویژه SPV برای تسهیل مبادلات تجاری بین ایران و اروپا، در کانون این اقدامات بود که هنوز هم تاریخ دقیق و مشخصی برای عملیاتی شدن آن وجود ندارد.
با گذشت چند ماه از بازگشت تحریم‌های آمریکا، انگیزه و عزم اروپایی‌ها برای مقابله با تحریم‌ها ظاهرا کمتر شده است. چرا که آن‌ها معتقدند ایران از برجام خارج نخواهد شد. یک دیپلمات اروپایی در توجیه عدم مشارکت برخی طرف‌های اروپایی در نشست ضدایرانی ورشو، ضمن ابراز اطمینان از عدم خروج ایران از برجام، گفته اروپایی‌ها مایل نیستند ایران را به سوی پرتگاه هل دهند. این دیپلمات، با بیان اینکه حضور در نشست لهستان خطرات آشکاری دارد، به رویترز گفت: «در عین اینکه ما فکر نمی‌کنیم که ایران از توافق هسته‌ای خارج خواهد شد، ما نباید آن‌ها را به سوی پرتگاه هل دهیم و یک مسابقه تسلیحاتی در خاورمیانه را تعمیق کنیم.»
در حالی که برخی ناظران منتظر رونمایی از سازوکار ویژه اروپایی برای تسهیل تجارت میان ایران و اروپا هستند، اروپایی‌ها، به موازات تلاش برای رونمایی از SPV، خود را برای صدور یک بیانیه مشترک علیه برنامه موشکی و فعالیت‌های منطقه‌ای ایران و نیز اعمال تحریم‌های جدید بر تهران در روز‌های آینده آماده می‌کنند. بنا به گفته منابع اروپایی، اختلاف در اتحادیه اروپا بر سر این است که از دو اقدام - رونمایی از SPV و صدور بیانیه محکوم‌کننده- کدام یک زودتر اعلام شود. موگرینی نگران است که شتابزدگی اروپا فروپاشی توافق هسته‌ای را تسریع کند. به همین دلیل، مایل است که اول SPV اعلام شود و سپس بیانیه وزرای خارجه اروپا علیه ایران صادر شود.
نکته دیگر آنکه اعلام تاسیس سازوکار ویژه در ماه جاری میلادی هم صوری خواهد بود. این سازوکار قرار است در ماه جاری اعلام شود، اما تا چندین ماه دیگر عملیاتی نخواهد شد.
برخی محافل آمریکایی نزدیک به دولت ترامپ سعی می‌کنند این شائبه را مطرح کنند که تهدید و اعمال تحریم، محاسبات ایران را تغییر می‌دهد. به عنوان نمونه، ری تکیه، پژوهشگر ارشد اندیشکده متنفذ شورای روابط خارجی، اخیرا، طی یادداشتی در وبگاه پولیتیکو مدعی شد: «آمریکا، از توافق هسته‌ای ناقص ایران خارج شد و تحریم‌هایی بر ایران تحمیل کرد که تقریبا یک میلیون بشکه از صادرات نفت آن را از بازار خارج کرد و اقتصادش را فلج کرد. اما با این حال، آمریکا با هیچ پاسخ تلافی‌جویانه‌ای از جانب ایران مواجه نشده است. جمهوری اسلامی ایران پایبندی‌اش به توافق هسته‌ای را حفظ کرد و احتمالا در مدت ریاست‌جمهوری ترامپ هم همین کار را انجام خواهد داد.»
اگر چه اروپایی‌ها تاکنون حرفی از تاثیر تحریم‌ها بر محاسبات ایران نزده‌اند، اما به طور غیر مستقیم این مسئله را مطرح می‌کنند که گفتگو‌ها و تعاملات دیپلماتیک با ایران نتیجه‌بخش نبوده است. یک مقام عالیرتبه اتحادیه اروپا، با اشاره به ناکامی گفتگو‌ها میان ایران و اتحادیه اروپا در چندین حوزه، گفته فرانسه، بریتانیا و آلمان و نیز دیگران از ایران ناامید شده‌اند. همزمان با این ناامیدی، اروپایی‌ها اعمال تحریم‌های جدید علیه ایران را بررسی می‌کنند. بنابراین، شاید بتوان گفت که اروپا هم به همان نتیجه‌ای رسیده است که تکیه آن را مطرح می‌کند؛ یعنی به جای گفتگو و تعامل با ایران، باید برای تغییر محاسبات این کشور، خصوصا در حوزه برنامه موشک‌های بالستیکی و فعالیت‌های منطقه‌ای، فشار اعمال کرد.
عامل دیگری که ممکن است در تغییر رفتار اروپا تاثیرگذار باشد، فقدان اعتماد به نفس اروپایی‌ها در مقابله با تحریم‌های آمریکا است. پس از اعمال تحریم‌های آمریکا علیه ایران، باوجود تاکید کشور‌های اروپایی بر استمرار برجام، تقریبا همه شرکت‌های بزرگ اروپا از ترس تحریم‌ها، کارشان را در ایران تعطیل کردند و از ایران خارج شدند.
مضاف بر این، داستان سازوکار ویژه اروپا طولانی شده و زمان دقیق عملیاتی شدن آن و نحوه کار آن هم هنوز معلوم نیست و حتی اگر اجرایی شود قدرت محدودی خواهد داشت. چندی پیش برخی محافل دیپلماتیک اروپایی گفته‌اند که این سازوکار ممکن است شامل فروش نفت ایران نشود و فقط به موارد بشردوستانه، مثل محصولات کشاورزی و دارو، محدود شود. بنا به ادعای وبگاه پولیتیکو، برخی دیپلمات‌های آمریکایی تلاش‌های اروپایی برای نجات برجام را مسخره می‌کنند و می‌گویند دیر یا زود توافق هسته‌ای فرومی‌پاشد.
