باید‌ها و نباید‌های اهدای خون

رویداد۲۴ «من که نمی‌توانم خون بدهم، چون زیادی لاغرم؛ چون خودم همیشه بی‌حالم و حتما کم‌خونی دارم؛ چون سیگار می‌کشم.» و هزاران دلیل خودساخته ذهنی دیگر. این عبارت‌ها را شاید هنگام ترغیب جامعه به اهدای خون شنیده باشیم یا حتی ممکن است خودمان هم جزو همین افراد باشیم که تصور می‌کنیم شرایط اهدای خون نداریم.

 

در خیلی از موارد تصورات غلط یا تلقین دیگران، علاقه‌مندان به اهدای خون را از این تصمیم منصرف می‌کند؛ مثلا دختر بیست‌وچند ساله‌ای به خانواده‌اش می‌گوید می‌خواهم خون بدهم و پدر و مادرش با چشمانی گرد از تعجب به او نگاه می‌کنند و با لبخند تمسخرآمیز به او می‌گویند اگر برود به جای اهدای خون، خودش دریافت‌کننده می‌شود.

 

---

بیشتر بخوانید: چه کسانی نمی‌توانند خون اهدا کنند؟ 

---

چرا؟ چون دختر است و بنیه بدنی ضعیفی دارد! باید‌ها و نباید‌های اهدای خون و شرایط کلی و جزئی فرد اهدا‌کننده، به‌علاوه توصیه‌هایی که قبل و بعد از اهدای خون باید در نظر داشته باشیم، موضوع این صفحه آموزش است؛ موضوعی که در روز‌های بالا گرفتن دغدغه کاهش ذخیره‌های خون در جامعه ما، چندان هم بی‌مناسبت نیست.

 

خون بافت زنده‌ای است که اگر نباشد یا به هر دلیلی میزانش در بدن پایین بیاید، فرد فرصت کمی برای خداحافظی با زندگی دارد. میانگین حجم این بافت حیاتی در هر فرد ٤,٥ تا ٥.٥ لیتر است. خون از دو قسمت سلولی و پلاسمایی تشکیل شده است.

 

عناصر سلولی ٤٥‌درصد حجم خون را تشکیل می‌دهد و شامل گلبول‌های قرمز با طول عمر ١٢٠ روز است که مسئول اکسیژن‌رسانی به سلول‌های بدن است. گلبول‌های سفید با طول عمر چند روز تا چند ماه که مسئول دفاع از بدن در برابر عوامل خارجی هستند و پلاکت‌ها با طول عمر ٧ تا ١٠ روز که در بند آمدن خونریزی دخالت دارند، از دیگر عناصر سلولی تشکیل‌دهنده حجم خون محسوب می‌شوند.

 

سهم پلاسما ٥٥‌درصد حجم خون است و این قسمت از خون دارای پروتیین‌هایی نظیر آنتی‌بادی‌ها، فاکتور‌های انعقادی خون و مواد غذایی نظیر انواع قند، چربی‌ها، املاح مختلف و هورمون‌هاست.

با تمام پیشرفت‌های علمی بشر در درمان بیماری‌ها، هنوز هیچ ماده‌ای جایگزین خون نشده است. دسترسی به خون و فرآورده‌های خونی سالم و استفاده منطقی از آن یکی از چالش‌های عمده نظام سلامت در بسیاری از کشور‌های دنیاست.

 

در کشور ما هم ادامه زندگی حدود ٢هزار بیمار تالاسمی و هزاران بیمار دیگر (بیماران نیازمند به جراحی، نوزادان مبتلا به زردی، مصدومان تصادف‌ها، آسیب‌دیدگان حوادث غیرمترقبه، بیماران دچار سوختگی، مبتلایان به تومور‌های بدخیم، بیماران دیالیزی، بیماران هموفیلی و ...) به ایثار انسان‌های آگاه و دلسوزی که اهدا‌کننده مستمر خون سالم هستند، وابسته است.

 

بر اساس اعلام مسئولان سازمان انتقال خون، ایران جزو کشور‌هایی است که در آن خون‌های اهدایی مردم دو مرتبه کنترل می‌شود؛ فرآیندی که سطح سلامت خون‌های اهدایی را بسیار افزایش داده است.

 

مشاوره با پزشکان مجرب هنگام اهدای خون، در سلامت خون‌های اهدایی تأثیر بسزایی دارد. محمد مسلمی، معاون اهدای خون سازمان انتقال خون، صفر تا صد اهدای خون را در گفتگو با «شهروند» عنوان می‌کند. «شرایط اهدای خون به‌طور کلی به دو دسته تقسیم می‌شود؛ یکسری شرایط برای سلامت اهداکننده است و یکسری شرایط به وضع گیرنده خون برمی‌گردد.بر همین اساس همه آزمایش‌های فرآیند خون‌گیری و کنترل آن در دو دسته انجام می‌شود.»

 

مسلمی توضیح می‌دهد: «شرایطی که به سلامت اهدا‌کننده بستگی دارد، اول سن است که حداقل ١٨‌سال و در اهداکنندگان مستمر حداکثر ٦٥‌سال است. وزن اهدا‌کننده نباید کمتر از ٥٠ کیلوگرم باشد. فرد اهدا‌کننده نباید دچار مشکلات جدی قلبی عروقی و عروق مغزی باشد.»

مسلمی درباره افراد دیابتی که علاقه‌مند به اهدای خون هستند، می‌گوید: «فردی که برای اهدای خون مراجعه می‌کند باید فشار خون ماکسیموم او بیش از ١٨٠ میلی‌متر جیوه و فشار خون مینیموم او بیش از ١٠٠ میلی‌متر جیوه نباشد.

 

اهدا‌کننده در صورتی که دیابتی است، نباید مصرف‌کننده انسولین باشد. یعنی کسانی که انسولین مصرف می‌کنند، نمی‌توانند اهدا‌کننده باشند. کسانی که به‌دلیل دیابت دچار عوارض دیابتیک شده‌اند، نمی‌توانند خون اهدا کنند. با این حال افراد دیابتی که قند خون خود را کنترل می‌کنند، می‌توانند خون اهدا کنند.»

چه کسانی از اهدای خون معاف هستند
فواصل اهدای خون هر هشت هفته یک‌بار است؛ مشروط به آنکه تعداد دفعات آن در طول یک‌سال بیش از چهار مرتبه برای مردان و سه مرتبه برای زنان نباشد.

 

همراه داشتن کارت شناسایی معتبر عکس‌دار (ترجیحا کارت ملی) برای اهدا‌کننده ضروری است. معاون اهدای خون سازمان انتقال خون با اعلام این شرایط عمومی به شرح شرایطی می‌پردازد که سلامت گیرنده فرآورده خونی را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد: «فردی که روابط پرخطر داشته است باید حداقل یک‌سال از این رابطه گذشته باشد و بعد برای اهدای خون اقدام کند؛ این روابط پرخطر هم می‌تواند جنسی باشد هم مصرف مواد مخدر. اما به‌طور کلی اعتیاد، فرد را کاملا از دایره اهدای خون می‌کند؛ اعتیاد به مواد صنعتی یا سنتی. با این حساب معتادان کلا نمی‌توانند خون بدهند.»

سفر به مناطق مالاریاخیز از دیگر موارد مهمی است که فرد اهدا‌کننده را یک‌سال از اهدای خون معاف می‌کند. به گفته مسلمی، اگر فرد داروی خاصی مصرف کرده باشد که گیرنده خون را تحت‌تأثیر قرار دهد، بسته به نوع دارو، تا مدتی از اهدای خون معاف می‌شود. همه این موارد قبل از فرآیند خون‌گیری از فرد پرسیده می‌شود.

 

البته در صورت وجود سوابق بیماری خاص باید پزشک انتقال خون در جریان قرار گیرد؛ مواردی مثل آلرژی، کهیر و آلرژی تنفسی، سابقه غش، صرع و تشنج و سابقه اعمال جراحی. «پیش از خون‌گیری، در مشاوره با پزشکان سازمان انتقال خون، از فرد اهدا‌کننده درباره سابقه بیماری خاص، سابقه خالکوبی، حجامت و تتو و سابقه زردی یا یرقان در خود یا خانواده‌اش سوال و همه موارد با جزئیات در نظر گرفته می‌شود.»

 

به گفته مسلمی، بیماری‌های ویروسی و موارد دیگر مثل فابیسم هم از آن دسته بیماری‌هایی است که اطلاع‌رسانی درباره آن قبل از اهدای خون ضرورت دارد.

از شایعه تا واقعیت
اهدای خون از موضوعاتی است که همیشه با شایعات و خبر‌های بی‌پایه و اساس همراه است؛ شاید به دلیل اهمیت این بافت زنده در چرخه سلامت یک کشور. معاون اهدای خون سازمان انتقال خون می‌گوید: «خانم یا آقا برای ما فرقی نمی‌کند؛ همه افراد می‌توانند خون اهدا کنند، مشروط بر اینکه شرایط ما را داشته باشند.

 

ما از کل افراد مجرد و متأهل می‌پرسیم که طی یک‌سال گذشته روابط پرخطر داشته‌اند یا خیر. تفاوت‌های سیستم فیزیولوژیکی بدن خانم‌ها و آقایان در تعداد دفعات اهدای خون افراد در نظر گرفته شده است؛ همان‌طور که مسلمی توضیح می‌دهد: «به‌دلیل تفاوت‌های فیزیکی بدن، خانم‌ها حداکثر سه‌بار در سال و آقایان حداکثر چهار بار در سال می‌توانند خون اهدا کنند. اهدای خون آن‌ها مثل هم است، اما از همه خانم‌ها تست هموگلوبین گرفته می‌شود و در صورتی که کم‌خونی نداشته باشند، می‌توانند خون اهدا کنند.»

تفاوت گروه‌های خون و اهمیت آگاهی از آن
شاید وقتی پروفسور کارل لندشتاینر، پزشک اتریشی سرگرم آزمایش روی گروه‌های خون بود، هرگز فکر نمی‌کرد که نتیجه پژوهش‌هایش چه نقش ارزشمندی در نجات زندگی انسان‌ها بازی خواهد کرد. کشف گروه‌های خون و امکان انتقال خون از فرد سالم به فرد بیمار که جایزه نوبل و عنوان پدر طب انتقال خون را برای این دانشمند به همراه داشت، منجر به نجات زندگی میلیون‌ها بیمار از طریق دریافت خون‌های اهدایی شد.

 

تفاوت گروه‌های خون مختلف به وجود یا وجود‌نداشتن پروتیین‌های ویژه‌ای به نام آنتی‌ژن که در فارسی «پادزا» یا «پادگن» نامیده می‌شوند، برمی‌گردد. پادگن یا آنتی‌ژن ماده‌ای است که می‌تواند بدن را برای ساخت پادتن تحریک کند. تقریبا تمامی موادی که به شکل آنتی‌ژن عمل می‌کنند، پروتیین‌های خارجی هستند که از راه عفونت، تزریق یا روش‌های دیگر وارد بدن می‌شوند. «پادتن» یا آنتی‌بادی ماده‌ای است که در پاسخ به تحریک یک آنتی‌ژن در بدن ساخته شده و با آن واکنش نشان می‌دهد.

آنتی‌ژن‌های گروه‌های خون بر سطح گلبول‌های قرمز قرار دارند و شامل ده‌ها نوع می‌شوند. مهم‌ترین آنتی‌ژن‌های گروه‌های خونی، آنتی‌ژن‌های A. و B. هستند. برخی افراد آنتی‌ژن نوع A، برخی نوع B، برخی هر دو آنتی‌ژن A. و B. را دارا هستند و برخی نیز هیچ‌یک از این آنتی‌ژن‌ها را ندارند که به گروه خونی O. معروف هستند.

 

به این ترتیب افراد مختلف در گروه‌های خون AB، B، A. و O. قرار می‌گیرند. باید توجه داشت که حیوانات و انسان علاوه بر داشتن آنتی‌ژن‌های گروه‌های خون بر سطح خود، ممکن است واجد آنتی‌بادی بر علیه آنتی‌ژن‌های گروه خونی که خود فاقد آن‌ها نیز هستند، باشند.

 

مثلا افرادی که گروه خونی آن‌ها A. است، در سرم خود آنتی‌بادی بر ضد آنتی‌ژن B. دارند. همچنین افرادی که گروه خونی آن‌ها B. است، در سرم خود آنتی‌بادی بر ضد آنتی‌ژن A. دارند. واجدان گروه خونی AB فاقد هرگونه آنتی‌بادی بوده و دارندگان گروه خونی O. دارای آنتی‌بادی بر علیه آنتی‌ژن‌های A. و B. هستند.

سازگاری گروه‌های خون
گروه خونی A. می‌تواند به گروه‌های AB و A. خون اهدا کند و از گروه‌های A. و O. خون دریافت کند. گروه خونی B. می‌تواند به گروه‌های AB و B. خون اهدا کند و از گروه‌های B. و O. خون دریافت کند.

 

گروه خونی AB تنها می‌تواند به گروه خونی AB خون اهدا کند، ولی از تمام گروه‌های خون می‌تواند خون دریافت کند. گروه خونی O. به تمام گروه‌های خون می‌تواند خون اهدا کند، اما فقط می‌تواند از گروه خونی O. خون دریافت کند.

 

گویچه‌های سرخ گروه خونی O. هیچ آنتی‌ژنی ندارند و دهنده عمومی محسوب می‌شوند. بنابراین در مواقع اضطراری می‌توان خون گروه O. را به هرگروه خونی دیگری تزریق کرد. در یک حادثه منجر به خونریزی شدید، زمان بسیار مهم است و گاه نباید منتظر پیداکردن خون هم‌گروه ماند وگاهی چه بسا جایز نیست حتی برای تعیین گروه خونی مصدوم نیز وقت را تلف کرد.

 

در این‌گونه موارد، در دسترس‌بودن خون گروه O. می‌تواند تنها راه نجات باشد. از طرفی دیگر، فردی با گروه خونی AB می‌تواند در مواقع اضطراری با خیالی آسوده از همه گروه‌های خون دیگر، خون دریافت کند (گیرنده عمومی)، زیرا پلاسمای گروه خونی AB بر ضد هیچ‌یک از گروه‌های خون دیگر آنتی‌بادی ندارد.

 

با همه اینها، در شرایط عادی، تمامی خون‌هایی را که برای تزریق به کار می‌بریم، باید با خون گیرنده آن، هم‌گروه باشد و علاوه بر آن آزمایش سازگاری (کراس مچ) نیز برای آن‌ها انجام شده باشد.

چرا گروه خونی مهم است؟
اهمیت گروه‌های خون زمانی مشخص می‌شود که فرد نیاز به تزریق خون پیدا کند و مجبور شویم به او خون تزریق کنیم. در این صورت اگر گویچه‌های سرخ‌دهنده، آنتی‌ژنی داشته باشد که در پلاسمای گیرنده، آنتی‌بادی ضد آن وجود داشته باشد، این گویچه‌ها پس از تزریق، به سرعت به هم چسبیده و نابود می‌شوند و علاوه بر کارایی‌نداشتن، باعث ایجاد عوارض شدید یا حتی مرگ گیرنده خواهند شد.

 

پس از ورود خون ناسازگار به رگ فرد گیرنده، آنتی‌بادی‌های موجود در خون فرد گیرنده به آنتی‌ژن‌های موجود در سطح گلبول‌های قرمز بیگانه (فرددهنده) متصل می‌شوند. در این حال روند تخریب گلبول‌های قرمز شروع شده و گلبول‌های قرمز پاره می‌شوند.

 

علایم اولیه تزریق خون ناسازگار شامل لرزش بدن، فلج، تشنج، انعقاد داخل عروقی، تب و پیدایش هموگلوبین در ادرار است. اقدامات فوری برای درمان واکنش‌های انتقال خون، شامل متوقف‌کردن انتقال خون و زیادکردن حجم ادرار با کمک دارو‌های خاص است، چراکه تجمع هموگلوبین در کلیه ممکن است موجب اختلال عملکردی کلیه و ازبین‌رفتن این عضو مهم بدن شود. اگر اقدامات درمانی فوری صورت نگیرد، ممکن است باعث مرگ هم بشود.

مصرف مایعات قبل و بعد از اهدای خون را فراموش نکنید
اهداکنندگان باید قبل از اهدای خون مایعات بیشتری مصرف کنند. بلافاصله بعد از اهدای خون، زمانی را برای نوشیدن و مصرف مواد قندی خوراکی بگذارید. معمولا در مراکز اهدای خون، محلی برای پذیرایی از افراد اهداکننده خون وجود دارد تا کمبود خون ازدست‌رفته خود را بلافاصله با مصرف انواع مایعات به دست آورند و جبران کنند.

 

بلافاصله بعد از اهدای خون نایستید و به کار روزانه خود مشغول‌نشوید. برای مدتی به صورت خوابیده بمانید و بعد کمی بنشینید و به تدریج بایستید. ممکن است به دلیل کاهش مواد قندی و مایعات موجود در خون، احساس سرگیجه به شما دست دهد و نتوانید تعادل خود را حفظ کنید. اهداکنندگان تا دوساعت بعد از اهدای خون سیگار و قلیان نکشند و تا مدتی با دستی که خون از آن گرفته شده، کار سنگین نکنند.

 

سعی کنند کار آن روز خود را سبک‌تر کنند، زیرا انرژی برای مدت کمی کاهش پیدا می‌کند و ممکن است سریعا دچار خستگی شوند؛ برای مدت دو تا سه‌روز پس از اهدای خون، مقدار زیادی مایعات بنوشند تا خون از دست‌رفته‌شان جبران شود.

 

اهدا‌کننده از پرداختن به هرگونه فعالیت بدنی شدید و بلندکردن اجسام سنگین، تا حدود ٥ساعت پس از اهدای خون پرهیز کند؛ حتی اگر احساس ضعف نمی‌کند، اقدام به فعالیت‌های جسمی سنگین نکند، زیرا ممکن است عواقب بدی در آینده داشته باشد.