دوقطبی جدید در خاورمیانه میان ترکیه و عربستان

رویداد۲۴ عربستان و ترکیه درگیر رقابتی شده‌اند که میدان آن از کوالالامپور تا طرابلس در شمال آفریقا امتداد دارد. این رقابت که در یک سال اخیر شدت گرفته، بر بسیاری از تحولات سیاسی و صف‌بندی‌های منطقه‌ای سایه انداخته است.

این روزها، رسانه‌های عربستان و متحدانش مثل مصر و امارات، به شدت به دولت ترکیه می‌تازند. یکی ترکیه را به جاهلیت متهم می‌کند، دیگری، رئیس جمهور این کشور را به منافقان صدر اسلام تشبیه می‌کند. در همه این تبلیغات، ترکیه به عنوان جدی‌ترین رقیب جهان عرب، جای ایران را گرفته است.

زمانی که انقلابات عربی در سال ۲۰۱۱ شروع شد، به نظر می‌رسید که ترکیه و کشور‌های برجسته عربی به یک همگرایی تاریخی رسیده‌اند. در ابتدا، همگی نه تنها از این انقلابات حمایت کردند بلکه فعالانه در کشور‌های عربی که دستخوش انقلاب و ناآرامی بودند، مداخله کردند. سعودی‌ها، قطری‌ها و ترکیه‌ای‌ها، جهت مدیریت میدانی تحولات سوریه، اتاق‌های اطلاعاتی مشترک تشکیل دادند و پا به پای هم از معارضان مسلح سوری حمایت کردند.

اما طولی نکشید که نخستین شکاف‌ها میان عربستان و ترکیه شکل گرفت. با سرنگونی محمد مرسی، رئیس جمهور مصر، در سال ۲۰۱۳، عربستان و ترکیه به تدریج رو در روی هم قرار گرفتند. سقوط مرسی، که از حزب اخوان المسلمین بود، نه تنها ضربه مهمی به نفوذ ترکیه در مصر وارد کرد بلکه این کشور را به دشمن خونی ترکیه تبدیل کرد. به حدی که این روز‌ها هر لحظه امکان دارد ترکیه و مصر بر سر لیبی وارد جنگ نظامی شوند.

رقابت عربستان و ترکیه از کوالالامپور تا طرابلس

به رغم اینکه واگرایی در سیاست‌های ریاض و آنکارا تقریبا از سال ۲۰۱۳ شروع شد، اما تا قبل از ماجرای ترور جمال خاشقجی، روزنامه نگار برجسته سعودی، در کنسولگری عربستان در استانبول، دو طرف سعی می‌کردند که بر اختلافات غلبه کنند یا حداقل از علنی شدن آن‌ها جلوگیری کنند. اما ماجرای خاشقجی کاری کرد که خصومت‌ها میان عربستان و ترکیه از سطح دو کشور به سطح شخصی تنزل یابد. بعد از این ماجرا، کینه عمیقی از رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه، در دل محمد بن سلمان، ولیعهد جوان و جاه طلب عربستان، ایجاد شد.

بعد از کشته و سلاخی شدن خاشقجی، اردوغان، شخصا تلاش‌های فراوانی انجام داد تا با تحت فشار قرار دادن عربستان در سطح جهان، خاندان آل سعود را به کنار گذاشتن بن سلمان ترغیب کند. اما سیطره محمد بن سلمان بر حکومت چنان قوی بود که تلاش‌های اردوغان به جایی نرسید.

در یک سالی که پس از ترور خاشقجی گذشت، روابط عربستان و ترکیه یکسره در حال تیره شدن بود، طوری که امروز عربستان و ترکیه در بسیاری از میادین رقابت، مانند سودان، مالزی، سوریه و لیبی کاملا رو در روی هم ایستاده‌اند.

---

نشست اخیر کوالالامپور، که با حضور سران برخی کشور‌های اسلامی بود، به طرز آشکاری رقابت و حتی خصومت آنکارا و ریاض را برملا کرد. از ۱۸ تا ۲۱ دسامبر، نشستی با حضور سران برخی کشور‌های اسلامی، مانند ایران، ترکیه و قطر، در کوالالامپور، پایتخت مالزی، برگزار شد. هدف این نشست، تقویت اتحاد جهان اسلام و حل مشکلات آن بود. اما در نهایت به محلی برای صف‌بندی‌های سیاسی میان کشور‌های اسلامی بود. عربستان، نه تنها این نشست را بایکوت کرد بلکه به متحدانش مانند پاکستان فشار آورد تا از شرکت نخست وزیر این کشور در نشست یاد شده جلوگیری کند. امری که اردوغان صریحا به آن اشاره کرد. رئیس جمهور ترکیه گفته عربستان، پاکستان را به اخراج کارگران پاکستانی از عربستان و قطع کمک‌های مالی در صورت شرکت در نشست کوالالامپور تهدید کرده بود. اتهامی که عربستان آن را رد کرد.

افزون بر این، سازمان همکاری اسلامی، که عربستان نفوذ زیادی در آن دارد، از نشست کوالالامپور انتقاد کرد. ملک سلمان، پادشاه عربستان، نیز در تماسی که با مهاتیر محمد، نخست وزیر مالزی، داشته است، گفته برای دستیابی به وحدت، چالش‌های اسلامی باید از طریق سازمان همکاری اسلامی حل شوند.

به موازات اینها، رسانه‌های عربستان، نشست کوالالامپور را «نشست ضرار» توصیف کردند. امری که به مسئله احداث مسجد ضرار در صدر اسلام اشاره می‌کند. گفتنی است که در صدر اسلام، عده‌ای از منافقان، مسجدی به نام مسجد ضرار احداث کردند که محلی برای توطئه علیه مسلمانان به شمار می‌رفت. به همین دلیل، پیامبر اسلام (ص) دستور تخریب آن را صادر کرد.

اما مهمتر و خطرناکتر از نشست کوالالامپور، بحران لیبی است که به میدان دیگری برای رقابت سرسختانه عربستان و متحدانش با ترکیه تبدیل شده است.

بحران لیبی بسیار پیچیده است. این کشور پس از براندازی نظام سرهنگ معمر قذافی تاکنون هیچگاه از آرامش و وحدت برخوردار نشد. در این کشور دو شخصیت قدرتمند حضور دارند که هر کدام عملا یک دولت را رهبری می‌کنند. یکی فائز السراج، رئیس «دولت وفاق»، است که از مشروعیت سازمان ملل برخوردار است و در طرابلس مستقر است و دیگری، ژنرال خلیفه حفتر، فرمانده «ارتش ملی» لیبی است که در شرق لیبی عملا دولت دیگری را رهبری می‌کند. حفتر با حمایت عربستان، مصر و امارات به طرابلس حمله کرده، ولی هنوز نتوانسته وارد آن شود.

در مقابل، السراج با امضای توافقات نظامی و امنیتی و مرزی با اردوغان، امیدوار است که ترکیه از او در برابر حفتر حمایت کند. اما همین توافقات، که بخشی از آن‌ها به ترسیم مرز‌های دریایی ترکیه و لیبی مربوط می‌شود، خشم عربستان و مصر را برانگیخته است. به طوری که این کشور‌ها با هدف سرنگون کردن دولت السراج، حمایت‌های نظامی از حفتر را افزایش دادند. در مقابل، اردوغان گفته که ممکن است برای جلوگیری از سقوط دولت السراج به لیبی نیروی نظامی اعزام کند.