روابط چین و عربستان سعودی؛ کاربردی یا استراتژیک؟

رویداد۲۴ اندیشکده برکینگز در تحلیلی به قلم بروس ریدل نوشت: عربستان سعودی اگرچه به دنبال بالابردن سطح روابط خود با چین است، اما در عین حال به خوبی از محدودیت‌های پیش‌روی خود بدین منظور آگاهی دارد. باید این را در نظر گرفت که حتی اگر روابط آمریکا و عربستان سعودی در دولت بعدی خراب هم شود باز پکن هرگز جایگزین واشنگتن در جهان بینی ریاض نمی شود.

در ادامه این مطلب آمده است: مانند بیشتر موضوعات مربوط به پادشاهی عربستان سعودی، روابط ریاض با چین همچنان تحت تاثیر نفت است. پکن بزرگترین وارد کننده نفت سعودی است به همین خاطر هم چینی‌ها بزرگترین شریک تجاری عربستان سعودی به حساب می‌آیند. با وجود این سطح از روابط تجاری اما، همکاری استراتژیک اندکی بین این دو وجود دارد و چین از خصومت سعودی‌ها با ایران استقبال نمی‌کند. شریک استراتژیک عربستان سعودی همچنان آمریکا است و ریاض تقریباً تمام تسلیحات خودش را از آمریکا، انگلستان و سایر کشورهای غربی خریداری می‌کند. چین اخیرا از زمان روی کارآمدن محمد بن سلمان و سیاست‌های بی پروا او از بسط روابط با ریاض استقبال کرده است.

فروش اسلحه چین به عربستان از دهه 1980 آغاز شد

عربستان سعودی از مخالفان جدی کمونیسم در جنگ سرد بود، تا جایی که تا اواخر دهه 1980 هیچ روابط دیپلماتیکی با چین نداشت. ریاض تا پیش از پایان این دهه از حامیان اصلی دولت ملی گرا در تایوان نیز به حساب می‌آمد. انگیزه روابط آزاد از توافق مخفیانه خرید اسلحه بین این دو سرچشمه گرفت. در اواسط دهه 1980، عربستان سعودی از جانب ایران و اسرائیل احساس خطر می‌کرد. جنگ ایران و عراق در سپتامبر 1980 با حمله عراق به ایران آغاز شد. عربستان سعودی متحد و حامی عراق در جریان این درگیری هم بود. رئیس جمهور صدام حسین پیش از جنگ در دیدار با شاه فهد در طائف در ماه اوت از جنگ با تهران پرده برداشته بود. شرایط جنگ به سرعت علیه عراق شد و ایران در دهه 1980 چندین بار به عراق حمله کرد. اسرائیل با بمباران کارخانه اتمی عراق در سال 1981 و سپس مقر سازمان آزادی بخش فلسطین در تونس در سال 1985، توانایی‌های نظامی خود را به خوبی نشان داد. سعودی‌ها مشتاق بودند به موشکهای بالستیک با برد متوسط ​​دسترسی پیدا کنند تا بدین شکل تهدیدات ایران و اسرائیل را خنثی کنند.

فهد و وزیر دفاع وی، شاهزاده سلطان بن عبدالعزیز آل سعود، تصمیم به بهبود روابط با چین گرفتند. سفیر عربستان سعودی در آمریكا، شاهزاده بندر بن سلطان آل سعود و برادرش شاهزاده خالد بن سلطان كه فرماندهی پدافند هوایی عربستان سعودی را در اختیار داشت، برای گفتگو با پكن انتخاب شدند. بندر بصورت خصوصی به همتای چینی خود در واشنگتن، هان زو نزدیک و از وی پرسید که آیا پکن حاضر است موشک در اختیار ریاض قرار دهد یا خیر؟ جواب چینی‌ها مثبت بود، بنابراین وی با استفاده از روش وزیر امور خارجه سابق آمریکا، هنری کیسینجر، به پاکستان سفر و در آنجا به طور پنهانی با مقامات چینی ملاقات کرد. در ژوئیه 1985، بندر سه دیدار پنهانی با مقامات چینی داشت.

چینی ها پس از آن تیمی مخفی را به ریاض فرستادند تا با شاهزاده خالد ملاقات کنند. این توافق در دسامبر 1986 نهایی شد و طبق آن تقریباً 50 موشک چینی سی اس اس-2 در اختیار سعودی‌ها قرار گفت. این موشک‌ها به عربستان سعودی ارسال و در تاسیسات زمینی پنهانی انبار شد. خالد برای نهایی کردن تمام جزئیات و نظارت بر نقل و انتقال این موشک‌ها چهار سفر به چین انجام داد. خالد بعدها به این موضوع اشاره کرد که موشک‌های فوق به ریاض در برابر ایران و یا اسرائیل توان بازدارندگی می‌داد.

آژانس اطلاعات مرکزی در اوایل سال 1988، پایگاه موشکی را در عربستان سعودی شناسایی و این موضوع خود باعث بروز بحران فوری بین واشنگتن و ریاض شد. رئیس جمهور رونالد ریگان خواستار تحویل فوری این موشک‌ها شد، اما فهد امتناع ورزید. سعودی‌ها نگران بودند كه اسرائیل به تاسیسات موشکی مربوط حمله كند. بندر از کالین پاول، مشاور امنیت ملی ریگان، خواست تا به اسرائیلی‌ها اطمینان دهد که این موشک‌ها فقط برای مقاصد دفاعی ریاض بوده است. بعدها پاول افشا کرد که اوضاع بین ریاض و واشنگتن بسیار پرتنش بوده و اگر اسرائیل به پایگاه موشکی سعودی‌ها حمله می‌کرد، احتمالا تکنسین‌های چینی به همراه سعودی‌ها کشته می شدند ولی سرانجام اسرائیل تحت فشار شدید ریگان از انجام این حمله عقب نشینی کرد.

برای تأکید بر عصبانیت خود از انتقاد واشنگتن در مورد خرید موشک، فهد در واکنش به تهدیدات و رفتار‌های آمریکا تصمیم به اخراج هیوم هوران، سفیر آمریکا از ریاض گرفت اخراج کرد. این موشک‌های چینی تا امروز هنوز در عربستان سعودی عملیاتی هستند. سعودی ها فقط آنها را یک بار آن هم در سال 2014، طی یک رژه برای بزرگداشت ورود رئیس ستاد ارتش پاکستان در معرض دید عموم قرار دادند. این موشک‌ها تا امروز هرگز در جنگی چه با عراق در 1991 یا امروز در جنگ یمن استفاده نشده است.

توافق موشکی منجر به گشودن روابط دیپلماتیک عربستان با چین و بعد از آن سفر دیگری از بندر به پکن در ژوئیه 1990 شد. البته این امر به فروش بیشتر تجهیزات نظامی منجر نشده است. همچنین گزارش‌های مربوط به فروش اضافی موشک‌های پیشرفته‌تر، 5 -سی اس اس، هرگز تایید نشده است. سعودی‌ها همزمان هواپیماهای بدون سرنشین نیز از چین خریداری کرده، که از آنها در جنگ یمن استفاده می‌کنند. لازم به ذکر است که عربستان سعودی همچنان به جنگنده‌های آمریکایی و انگلیسی برای نیروی هوایی خود، تانک‌های آمریکایی برای نیروی زمینی خود و وسایل نقلیه پیاده کانادایی برای گارد ملی‌اش تکیه دارد.

امروز، تمرکز بر تجارت و انرژی است

چین در درگیری‌های عربستان با ایران، به نوعی جانب تهران را گرفته است. چین همچنان حامی برنامه جامع اقدام مشترک (JCPOA) یا همان برجام است. البته تاکنون هیچ مدرکی در دست نیست که سعودی‌ها به دنبال اعمال فشار بر چین برای نقض برجام هستند، فشاری که پیش‌تر بر واشنگتن اعمال کردند.

پس از بهبود روابط ریاض و پکن، چین به سرعت به یکی از مصرف کنندگان عمده نفت سعودی تبدیل شد و عربستان سعودی به طور مداوم بیشتر از هر کشور دیگری انرژی بیشتری را در اختیار چین قرار داد. با رشد تجارت بین دو طرف به تدریج، عربستان سعودی نیز به توسعه گفتگوهای سطح بالا با پکن علاقه نشان داد. به عنوان بازتاب اهمیت چین برای عربستان سعودی، این نخستین سفر به خارج از كشور بود كه پادشاه عبدالله پس از به قدرت رسیدن در سال 2005 انجام داد. ریاض به دنبال شرق بود، نه غرب و این کاملا واضح به نظر می‌رسید. عبدالله در سفر ژانویه 2006 خود به چین چندین توافقنامه مهم در زمینه انرژی امضا کرد. در نقطه مقابل رئیس جمهور هو جینتائو در آوریل 2006 یک سفر متقابل به ریاض انجام داد.

در مارس 2017 ، پادشاه سلمان به عنوان بخشی از یک سفر بزرگ آسیایی به مالزی، اندونزی، برونئی، ژاپن و در نهایت چین رفت.

مهمترین توافق اخیر عربستان سعودی و چین نیز در فوریه سال 2019 زمانی رسمیت یافت که طی آن ولیعهد محمد بن سلمان به عنوان بخشی از تور آسیایی خود از آن جا دیدن کرد. این نخستین سفر بزرگ ولیعهد از زمان قتل جمال خاشقجی، روزنامه نگار سعودی در کنسولگری عربستان در استانبول در اکتبر سال 2018 بود.

بیشتر بخوانید: چین و آمریکا در آستانه جنگ سرد؟

بن سلمان پس از توقف در پاکستان و هند، وارد چین شد، در این زمان ماجرای خاشقجی هنوز مطرح نشده بود. هر دو طرف روابط بین یکدیگر را بدون دردسر توصیف کردند. در جریان این سفر توافق نامه‌ای برای ساخت مجتمع پالایش و پتروشیمی در استان لیائونینگ به عنوان سرمایه گذاری مشترک عربستان سعودی و چین به امضا رسید.

مهمتر از همه، ولیعهد علناً تأكید كرد كه چین حق دارد برای حفظ امنیت ملی خود اقداماتی ضد تروریسم و ​​افراط گرایی انجام دهد. این اظهارات علنا تأیید روشنی از سرکوب اقلیت مسلمان چین در استان سین کیانگ بود. گروه های حقوق بشر به شدت از ولیعهد سعودی بخاطر عدم دفاع از حقوق یک جامعه در معرض خطر مسلمانان انتقاد کردند. بسیاری از منتقدین سعودی ها آن را مغایر با ادعای مکرر سلطنت مدافع حقوق مسلمانان و همچنین سرپرستی حرمین شریفین دانستند.

فشارهای جدید

اگر معاون رئیس جمهور سابق جو بایدن در انتخابات ماه نوامبر پیروز شود، یک سیاست خارجی تحت رهبری دموکرات‌ها می‌تواند تغییرات عمیقی در سیاست آمریکا در قبال پادشاهی به ارمغان بیاورد. بایدن بارها گفته که عربستان سعودی باید به خاطر قتل جمال خاشقجی مجازات شود، به همین خاطر هم توسعه روابط چین و عربستان در دوران بایدن شرایط خاص خود را دارد.