جنجال بی پایان برجام/ جهان در آستانه یک رقابت هسته‌ای جدید است؟

رویداد۲۴ داغ شدن احتمال بازگشت آمریکا به برجام، بار دیگر مباحث هسته ای در سطح کلان را برجسته کرده است. جو بایدن،که در دوره تبلیغات انتخابات ریاست جمهوری، وعده بازگشت به برجام را داده بود، با تایید این وعده پس از پیروزی در انتخابات بار دیگر برجام را به صدر مباحث رسانه ای و سیاسی جهان بازگرداند. بایدن طی یادداشتی برای سی ان ان در اواسط سپتامبر گذشته گفته بود که در صورت پیروزی در انتخابات مسیر دیپلماسی با ایران را مشروط به پایبندی سفت و سخت این کشور به توافق هسته ای، احیا خواهد کرد. بایدن پس از پیروزی این وعده را تایید کرد، اما حالا صدای دیگری از واشنگتن شنیده می شود. آنتونی بلینکن، وزیر خارجه جدید آمریکا ابتدا در تایید صلاحیتش در سنا گفت که آمریکا راه طول و درازی برای بازگشت به برجام دارد و برای این مساله عجله ای نیز ندارد. در اولین کنفرانس خبری خود بلینکن همین موضوع را نیز به نوعی تکرار کرد و گفت اگر ایران به برجام بازگردد ما نیز تیمی از کارشناسان ایجاد خواهیم کرد تا این مساله را بررسی کنیم.

مواضع مقامات آمریکایی نشان می دهد که صرف نظر از اینکه برجام چگونه احیا خواهد شد این امر حالا حالاها قرار نیست اتفاق بیفتد چرا که اروپا و آمریکا یک صدا اعلام کرده اند که اولا ایران باید گام نخست را بردارد و دوما توافق فعلی برجام کافی نیست و بعد از احیای آن باید گفتگوهای پیرامون 3 مساله مهم انجام گیرد. نخست اینکه بندهای زوال پذیر برجام تمدید گردد دوم اینکه مساله موشکی ایران مورد بررسی قرار بگیرد و سوم نفوذ منطقه ای ایران محدود شود. احتمال بازگشت آمریکا به برجام اما با نگرانی های گسترده ای در سطح منطقه خاورمیانه ایجاد کرده است. از یک طرف عربستان خواستار توافقی به نام برجام پلاس پلاس شده است و از سوی دیگر اسرائیل نه تنها با برجام مخالفت کرده بلکه با نسخه اصلاح شده آن نیز مخالفت کرده و کار تا تهدید نظامی هم کشیده است. در همین راستا، امانوئل مکرون رئیس جمهور فرانسه در اظهاراتی مناقشه برانگیز و قابل تامل خواستار پیوستن عربستان به مذاکرات هسته ای ایران شده است. امری که پیشتر از سوی ایران قویا رد شده بود.

بیشتر بخوانید:بازگشت آمریکا به برجام و وحشت اسرائیل/ تهدید به حمله نظامی احیای برجام را به تعویق می‌اندازد؟

نشریه اکونومیست در یادداشتی نسبت به آغاز یک مسابقه هسته‌ای جدید در جهان، این بار در سطحی بسیار وسیع‌تر از آمریکا و روسیه دهه ۹۰ میلادی هشدار داده و خواستار جلوگیری از توسعه صنعت هسته ای در برخی از کشورها شده است. اکنومیست در این یادداشت آورده: ۳۱کشور جهان از برزیل گرفته تا سوئد دست کم یک بار درگیر برنامه هسته‌ای شده‌اند. ۱۷ کشور به طور رسمی برنامه تولید سلاح هسته‌ای را کلید زده‌اند، اما تنها ده کشور رسما آزمایش بمب هسته‌ای را انجام داده‌اند. در حال حاضر ۹ کشور جهان، کشور‌های دارای بمب اتم به شمار می‌روند، اما درگیری بر سر پایان اشاعه این سلاح مرگبار روز به روز سخت‌تر می‌شود.

در ادامه این یادداشت آمده است: در ۲۰ سال گذشته کشور‌هایی که جاه طلبی هسته‌ای داشتند نظیر لیبی و سوریه، خودشان به صورت ژئوپلتیک دچار چالش بودند، اما در دهه پیش رو وزن اقتصادی و دیپلماتیک کشور‌هایی با این جاه طلبی بیشتر خواهد شد و از این رو مهار بلندپروازی‌های آن‌ها نیز سخت‌تر می‌شود.

چین تسلط منطقه‌ای فزاینده‌ای پیدا کرده و زرادخانه‌های هسته‌ای کره شمالی تهدیدی برای ژاپن و کره جنوبی که هر کدام قدرت‌های بزرگ جهانی‌اند به شمار می‌رود. از سوی دیگر برنامه هسته‌ای ایران نیز عامل تحریک کننده‌ای برای عربستان و ترکیه است. اشاعه سلاح هسته‌ای لزوما پیرو واکنش‌های زنجیره‌ای نیست، اما مسری است. به محض اینکه نظام محدودیت‌ها تضعیف شود، همه این زنجیره به سرعت دچار مشکل خواهد شد.

تلاش روسیه و آمریکا برای کنترل اشاعه سلاح هسته‌ای به نابودی ۳۸ هزار کلاهک هسته‌ای (۷۹ درصد کلاهک‌های وقت) در سال‌های ۱۹۹۱ تا ۲۰۱۰ منجر شد. روز ۲۶ ژانویه روسای جمهور این دو کشور یعنی جو بایدن و ولادیمیر پوتین با تمدید توافق‌های پیشین برای ۵ سال موافقت کردند. این خبر خوبی است، اما چشم اندازی برای پیگیری این سیاست دیده نمی‌شود.

چین، هند، کره شمالی و پاکستان در حال نوسازی و توسعه نیرو‌های هسته‌ای خود هستند. پیشرفت برنامه‌های خلع سلاح هسته‌ای جهانی که هدف نهایی آن پیمان منع گسترش سلاح یا ان پی تی به عنوان سنگ بنای نظم هسته‌ای جهان است، رو به افول است.

پیمان جدید منع تولید بمب اتم که توسط ۸۶ کشور جهان در تاریخ ۲۲ ژانویه ۲۰۲۱ به امضا رسیده موجی از نا امیدی را در میان کشور‌های فاقد بمب اتم ایجاد کرده است.

اگر قرار است سلاح هسته‌ای نابود نشود، تهدید‌ها علیه امنیت افزایش پیدا می‌کند و برخی کشور‌ها را تشویق به روی آوردن به بمب اتم خواهد کرد. در دهه‌های گذشته آمریکا همه مشتاقان به بمب اتم را به صف کرده بود و آن‌ها را با تحریم و نیروی نظامی تهدید می‌کرد. کاری که با عراق انجام داده بود. با این حال قدرت آمریکا امروز بی اعتبار‌تر شده است. ریاست جمهوری ترامپ موجی از بی اعتمادی نسبت به تمایل آمریکا به دفاع از متحدانش ایجاد کرده است. بایدن راه طولانی برای احیای این اعتماد در پیش دارد.

عربستان به دنبال توسعه برنامه هسته‌ای خود

چتر هسته‌ای که آمریکا بر سر متحدان آسیایی خود برافراشته بود را در نظر بگیرید. آمریکا به آن‌ها قول داده بود در صورت حمله چین یا کره شمالی به سئول یا توکیو، حمله انتقام جویانه‌ای علیه پیونگ یانگ یا پکن آغاز خواهد کرد. چندین دهه است که آمریکا با همین تهدید توانسته اعتماد پایتخت کشور‌های آسیایی را به خود جلب کند، اما امروز آن‌ها چنین اعتمادی ندارند چرا که برد موشک‌های کره شمالی هم تغییر کرده است.

حمله آمریکا به پیونگ یانگ می‌تواند سن فرانسیسکو را به خطر بیاندازد به همین دلیل بایدن تمایلی به اقدام متقابل نخواهد داشت و همین مساله می‌تواند عامل تحریک کننده‌ای برای کیم جونگ اون باشد.

در کشور‌های دموکراتیکی نظیر کره جنوبی، ژاپن و تایوان، جاه طلبی‌های هسته‌ای با واقعیت‌های سیاسی تعدیل می‌شود. در خاورمیانه، اما موقعیت متفاوت است. توافق هسته‌ای برجام برنامه هسته‌ای ایران را متوقف کرد، اما این توافق امروز از بین رفته است. حتی اگر بایدن به این توافق برگردد هم بسیاری از بند‌های برجام تا یک دهه آینده منقضی خواهند شد. اگر ایران بخواهد به برنامه هسته‌ای خود برگردد چرا عربستان باید از قافله عقب بماند؟ محمد بن سلمان ولیعهد عربستان اصلاحات وسیعی در داخل انجام داده و دیگر نوبت به برنامه‌های جاه طلبانه‌ای نظیر تکنولوژی هسته ایست. ترکیه هم حتما می‌خواهد همین مسیر را در پیش بگیرد.

اگر نظم هسته‌ای رو به زوال بگذارد، توقف آن غیر ممکن است. از این رو امروز باید کاری کرد. آمریکا، چین، اروپا و روسیه منافع مشترکی در منع اشاعه سلاح هسته‌ای دارند. روسیه هم به اندازه آمریکا از برنامه هسته‌ای ایران استقبال نمی‌کند. چشم انداز یک ژاپن هسته ای، کابوس چین است.

کشور‌های هسته‌ای باید اصول اولیه نظم جدید را آغاز کنند. آمریکا و روسیه هنوز ۹۰ درصد کلاهک‌های هسته‌ای جهان را در اختیار دارند در نتیجه هر ابتکار عملی باید از آن‌ها آغاز شود. امروز که پیمان منع اشاعه بار دیگر تمدید شده باید کاری برای شمول باقی سلاح‌ها انجام دهند. آمریکا در سه جبهه نیروی هسته‌ای دارد: بر روی خاک، زیردریایی‌ها در دریا و بمب افکن‌ها در هوا. بازنشسته کردن موشک‌های هسته‌ای زمینی آمریکا به تنهایی می‌تواند پیشرفت خوبی در جهت خلع سلاح هسته‌ای و نشان دهنده حسن نیت آمریکا باشد.

کنترل اشاعه سلاح توسط آمریکا و روسیه باید به چین هم تسری پیدا کند. مهار چینی‌ها به نوبه خود به هند و پاکستان نیز اطمینان خاطر خواهد داد.

نقش آمریکا در آرام کردن کره شمالی و ایران نیز حائز اهمیت است. مساله‌ای که بایدن قول داده با ترمیم روابط آن را در پیش بگیرد. حتی اگر یک دوره ریاست جمهوری برای بازیابی اعتماد جهان کافی نباشد هم بایدن باید تلاشش را برای تقویت چتر محافظت هسته‌ای بر سر ژاپن و کره جنوبی بکند.

از طرفی مساله منع اشاعه سلاح هسته‌ای نیاز به نظارت بیشتری دارد. آژانس‌های اطلاعاتی به طور قابل توجهی بر موارد آشنایی نظیر ایران تمرکز کرده‌اند، اما نگاه آن‌ها باید گسترده‌تر شود و صدای آژیر خطر دستیابی به تکنولوژی هسته‌ای، تمایل افکار عمومی و نیاز‌های سیاسی در کشور‌هایی نظیر کره جنوبی و ترکیه را نادیده نگیرند.

آژانس بین المللی انرژی هسته‌ای که بزرگترین ناظر برنامه‌های هسته‌ای جهان است، کار تحسین برانگیزی برای نظارت بر سایت‌های غیر هسته‌ای ایران انجام داده و رژیم نظارت بر ایران همچنان استوار است. با این حال آژانس با کمبود بودجه مواجه است.

شمارش معکوس روز رستاخیز آغاز شده و باید به آن توجه داشت. شاید حرف از دیپلماسی هسته‌ای در جهان امروز شعارگونه باشد، اما با بی ثباتی کشنده‌ای که در صورت دستیابی رقبای منطقه‌ای به سلاح هسته‌ای ایجاد خواهد شد، این دیپلماسی ضروری است. نباید وقت را تلف کرد.