پیامدهای زندگی در دوران کرونا؛ مراجعه مردم به مراکز مشاوره دوبرابر شد
رویداد۲۴ روزنامه همشهری نوشت: «صفحات مجازی پر از توصیه‌های روانشناسی شده است؛ افرادی که با مشاهده تقاضای مردم برای دریافت خدمات مشاوره روان، دست به کار شده‌اند، چند توصیه و پیشنهاد از این طرف و آن طرف جمع کرده‌اند، صفحه‌ای در فضای مجازی راه انداخته و مشاوره می‌دهند. لایوها و پست‌های اینستاگرامی و توصیه‌های بی‌پایه و غیر علمی ردیف می‌کنند و با انتشار آن تعداد دنبال‌کننده‌هایشان را بالا می‌برند. در مرحله بعد هم خلاصه توصیه‌هایشان را در قالب بسته‌های آموزشی جمع می‌کنند و با انتخاب عناوین جذاب که اغلب هم روی روابط افراد تاکید دارند، اقدام به درآمدزایی می‌کنند.
همه اینها در شرایطی در حال رخ‌دادن است که در دوران شیوع کرونا با افزایش مشکلات و اختلالات روان افراد، میزان مراجعه به مراکز درمانی بالا رفته و رئیس سازمان نظام روانشناسی از افزایش دو برابری آن خبر می‌دهد. حالا در شرایطی که شاید خیلی‌ها نه توان مالی برای مراجعه حضوری به مراکز مشاوره دارند و نه تمایلی به حضور در مراکز پر رفت و آمد دارند، فضای مجازی در دسترس‌ترین راه برای گرفتن توصیه‌های روانشناسی است؛ توصیه‌هایی که اغلب در قالب جمله‌های کوتاه و ویدئوهای یک تا دو دقیقه‌ای ارائه می‌شود و شاید تنها در لحظه، التیام‌بخش باشد. با گسترش فعالیت روانشناسان غیر متخصص که به گفته بسیاری روانشناسی زرد را ترویج می‌دهند، تعدادی از روانپزشکان و روانشناسان جزییات فعالیت این نوع از مشاوره‌ها و پیامدهای خطرناک آن را بررسی کردند.
تأثیر کرونا بر سلامت روان و تمایل به مشاوره‌های مجازی
محمد حاتمی، رئیس سازمان نظام روانشناسی، درباره این موضوع توضیحاتی می‌دهد. به گفته او در ۱۷ سال گذشته، روانشناسی مشاوره در کشور توسعه کیفی و کمی پیدا کرده است. قبلا سوگیری‌هایی درباره علم روانشناسی وجود داشت؛ ازجمله گرایش‌هایی مثل روانشناسی یونگی، فرویدی و ... مردم هم اغلب تمایلی به مراجعه به روانشناس و مشاور نداشتند اما به‌تدریج با فرهنگسازی بیشتر درباره گرفتن مشاوره از متخصصان، مردم به سمت آن گرایش پیدا کردند. او می‌گوید: «سبک زندگی سالم، رفتار سالم، ارتقای سلامت، مهارت‌های زندگی، خودمراقبتی، پیشگیری از اختلالات روانی و اختلالات مزمن، ارتقای کیفیت زندگی، آرامش در جامعه، مقابله با استرس، خشم و تمام مسائلی که جنبه روان‌شناختی دارند، جزو اقداماتی است که در علم روانشناسی قرار می‌گیرد و جزو نیازهای روزمره مردم به شمار می‌رود. در علم روانشناسی به این موضوع پرداخته می‌شود که افراد چگونه با هم تعامل و چطور زندگی بهتری داشته باشند و چگونه سلامت روان بیشتری به‌دست آورند و... .»
بر اساس اعلام این متخصص حوزه روان، هم‌اکنون تعداد افرادی که به روانشناس مراجعه می‌کنند، بیشتر شده است. آنها برای تصمیمات مهم زندگی مثل ازدواج، فرزندآوری، مهاجرت و ... از مشاور کمک می‌گیرند. خانواده‌ها هم برای برقراری ارتباط بهتر با فرزندان خود سعی می‌کنند با مراجعه به روانشناس، رفتار بهتری در پیش بگیرند. به طور کلی هم‌اکنون افراد زیادی در جامعه، لزوم مراجعه به روانشناس را احساس می‌کنند.»
با شیوع کرونا اما مسئله اختلالات روان، بیشتر از قبل خودنمایی کرده و مردم این بار بیشتر از گذشته، نیاز به مراجعه به روانپزشک و مشاور پیدا کرده‌اند. این همان موضوعی است که رئیس سازمان نظام روانشناسی به آن اشاره می‌کند. به گفته او مشکلات مربوط به کرونا و حواشی آن، کارآمدی این رشته را بیشتر مشخص کرده است: «با توجه به این که بیش از یک‌سال‌ونیم است تحت فشارهای مختلف بیماری کرونا قرار داریم، می‌توان گفت که شیوع این بیماری، سلامت روان مردم را به مخاطره انداخته است. از یک طرف، مشکلات مربوط به سوگ‌های ناتمام و ابتلای افراد و از طرف دیگر، مسائل اقتصادی و مشکلات مربوط به قرنطینه، استرس و هراس از ابتلا، بیکاری، تعطیلی کسب‌وکارها، آموزش از راه دور، دورماندن از مدرسه و دانشگاه و ارتباط‌نداشتن با همکلاسی‌ها، دوستان و آشنایان، فشارهای زیادی را به مردم وارد کرده است.»
به گفته حاتمی، کرونا بیشترین آسیب را به سلامت روان افراد وارد کرد و بر تفکر و جهان‌بینی آنها تأثیر گذاشت. همچنین میزان تاب‌آوری، آستانه تحمل و کنترل هیجانات را هم تحت تأثیر قرار داد که مجموعه این مسائل منجر شد تا مردم احساس نیاز بیشتری به کنترل و مدیریت احساس‌ها و هیجانات خود پیدا کنند. به همین دلیل به سمت افرادی رفتند که در دسترس‌ترین فضا، یعنی شبکه‌های اجتماعی، ادعای تخصص در حوزه روان می‌کنند. حاتمی تأکید می‌کند که ورود چنین افرادی به عرصه مشاوره، آسیب‌زننده است: «ما به طور مشخص در دوران کرونا، با چنین پدیده‌ای مواجه شدیم.»
افزایش دوبرابری میزان مراجعه مردم به مشاور
این متخصص حوزه روان با استناد به بررسی‌های انجام‌شده می‌گوید: «از طریق سامانه‌هایی که در کشور وجود دارد، مشخص شد که در دوران کرونا، میزان مراجعه مردم به مراکز و خدمات روانشناسی، دفاتر مشاوره روانشناسی و روانپزشکان، دو برابر افزایش داشته است. در این میان اما گروهی سودجو با ادعای روانشناس و مشاور بودن با فعالیت در فضای مجازی به دنبال جذب مشتری و مراجعه‌کننده برای خود هستند. آنها افراد جاعلی هستند که بر اساس نیازهایی که در جامعه وجود دارد، معمولا در شرایط بحرانی و سخت وارد میدان می‌شوند.»
او ادامه می‌دهد: «این گروه برای سوء‌استفاده مالی یا اهداف دیگر خودشان را متخصص در حوزه روان و روان‌درمانگر معرفی و اقدام به ارائه مشاوره‌های تخصصی می‌کنند. آنها اغلب خوش‌کلام هستند و به روش‌های جذاب دست روی نیازهای مردم می‌گذارند و با تولید محتوای به ظاهر مهم، درصدد جذب مخاطب هستند تا بعدا از طریق آنها درآمدزایی کنند. ما به این روش، روانشناسی زرد می‌گوییم. مردم هم معمولا بدون این که آگاهی داشته باشند، تنها به دلیل محتوای جذاب آنها، از تولید محتوا استقبال می‌کنند.»
به گفته حاتمی، فضای مجازی، فضای قابل کنترلی نیست. به همین دلیل، افراد زیادی بدون داشتن مجوز و تحصیلات مرتبط در آن اقدام به تولید محتوا می‌کنند: «در کنار اینها، در بسیاری موارد هم از طریق همین افراد سوء‌استفاده‌های عاطفی و مالی زیادی از افراد می‌شود. بسیاری از مخاطبان آنها هم خانواده‌هایی هستند که به روانشناس و روانپزشک به صورت حضوری دسترسی ندارند. به همین دلیل هم از تولید محتوای آنها در فضای مجازی استقبال می‌کنند. در حالی که مردم نباید به این افراد اعتماد کنند و باید اول از داشتن پروانه نظام روانشناسی این افراد مطمئن شوند و سپس اقدام به گرفتن مشاوره کنند.»
حاتمی معتقد است که یکی از دلایل جولان این گروه‌ها و رشد روانشناسی زرد، نبود همکاری و هماهنگی لازم میان نهادها و سازمان‌های مسئول است؛ نهادهایی مثل سازمان بهزیستی، صداوسیما و هر سازمان دیگری که می‌تواند باید این گروه‌ها و افراد را شناسایی کند.
بیشتربخوانید: سازمان ملل: همه گیری کرونا خودکشی را در دنیا افزایش داده است
افسارگسیختگی فضای مجازی و رشد روانشناسی زرد
بر اساس اعلام حاتمی، سازمان نظام روانشناسی بر اساس وظیفه‌ای که دارد برای مقابله و برخورد با این افراد، تمهیدات لازم را اندیشیده اما برخی از این سودجویان در خارج از کشور فعالیت می‌کنند و مقابله با آنها آسان نیست. همچنین فضای مجازی آن قدر افسارگسیخته است که مدیریت آن نیاز به امکانات بسیار زیادی دارد؛ به همین دلیل باید سازمان‌های دیگر وارد میدان شوند و برای مقابله با این پدیده اقدام کنند: «سازمان نظام روانشناسی در حال رایزنی و هماهنگی با نهادها، ارگان‌ها و سازمان‌های مربوط است. این سازمان قصد دارد تا حد امکان، این گونه فعالیت‌ها را تحت نظر قرار دهد تا افزایش پیدا نکنند و ترویج نشوند.»
به اعتقاد او با افزایش آگاهی مردم می‌توان جلوی توسعه روانشناسی زرد را گرفت: «از آسیب‌های جدی که روانشناسی زرد به جامعه زده، می‌توان به ارائه مشاوره‌های اشتباه اشاره کرد که جنبه علمی و آگاهی‌بخشی ندارد؛ در حالی که باید تنها افرادی که سواد، آگاهی و صلاحیت‌های لازم برای مشاوره را دارند، اقدام به فعالیت در چنین بخش‌هایی کنند؛ در غیر این صورت باید جلوی هرگونه فعالیت‌های غیر تخصصی در زمینه مشاوره‌های روانشناسی گرفته شود.»
روانشناسی علمی، راه حل نهایی ارائه نمی‌دهد
حمید پورشریفی، دانشیار روانشناسی سلامت دانشگاه علوم‌توانبخشی و سلامت اجتماعی و بازرس انجمن روانشناسی ایران، هم انتقاداتی به رشد بی‌رویه روانشناسی زرد در فضای مجازی در دوران کرونا وارد می‌کند: «روانشناسی موسوم به روانشناسی زرد یعنی فرد بدون پایه‌های علمی به ارائه خدمات روان‌شناختی بپردازد. بنابراین، این نوع فعالیت به هیچ وجه نمی‌تواند برای افراد مفید باشد. البته شاید توصیه‌های آنها بتواند باعث التیام لحظه‌ای در افراد شود اما در طولانی‌مدت و با توجه به این که اطلاعات ارائه‌شده پایه علمی ندارند، نمی‌توانند مؤثر واقع شوند. ضمن این که گاهی هم آثار سوء و تخریب‌گری هم دارند.»
به گفته او بسیاری از مخاطبان روانشناسی زرد افرادی هستند که به التیام‌های کوتاه‌مدت و سریع قانع می‌شوند و به دنبال راه حل‌های ریشه‌ای برای مشکلات خود نیستند. در حالی که با بی‌اثربودن کمک‌گرفتن از این افراد، به این نتیجه می‌رسند که روانشناسان هم نمی‌توانند مشکل آنها را حل کنند، بنابراین مراجعه به روانشناس بی‌نتیجه است. پس در مجموع آسیب مراجعه به این افراد، به‌مراتب بیشتر از سودمندی احتمالی آن است.»
به گفته پورشریفی با توجه به این که در دوران کرونا استرس و اضطراب بیشتری مردم را فراگرفته، مراجعات بیشتری هم به صفحات غیر علمی آموزش راه‌های مبارزه با این گونه مشکلات در فضای مجازی می‌شود. یکی از خصوصیات این صفحه‌ها در اینستاگرام این است که به افراد اطمینان می‌دهند که مشاوره‌های درستی به آنها داده می‌شود. همین موضوع اطمینان‌جویی باعث بزرگ‌ترشدن دایره اختلال در مراجعه‌کنندگان می‌شود. به همین دلیل در درازمدت آسیب‌های جدی به آنها وارد می‌کند.
به گفته دانشیار روانشناسی سلامت، در روانشناسی، اصل به ارائه‌دادن راه حل و راهکار نهایی به افراد نیست. قرار است روانشناس کمک کند تا فرد تصمیم‌های بهتری بگیرد و انتخاب درستی داشته باشد. آموزش حل مسئله با حل‌کردن مسئله بسیار متفاوت است. بنابراین هر اقدامی مبنی بر ارائه راه حل از هر شخصی هم که باشد، اشتباه است.
بر اساس گفته پورشریفی، مشاوره و روان‌درمانی فرایندی طولانی‌مدت است. کسب اطلاعات نمی‌تواند کوتاه‌مدت و خلاصه به یک تماس تلفنی و گرفتن چند مشاوره مختصر مجازی باشد؛ چرا که شناخت ریشه‌ای مشکل و کمک به حل آن، نیاز به زمان دارد. بنابراین افراد باید توجه داشته باشند کسانی که در فضای مجازی به آنها راه حل می‌دهند یا در زمان کوتاه مدعی حل مشکل آنها هستند، دقیقا همان افرادی هستند که باید از آنها دوری کرد. یکی از راه‌های تشخیص استفاده از روانشناسی زرد، توجه به همین مسائل است. پورشریفی می‌گوید این افراد اخلاق حرفه‌ای را رعایت نمی‌کنند: «فضای مجازی با توجه به دسترسی سخت به مشاوره‌های حضوری، فرصت مناسبی برای رشد و توسعه روانشناسی زرد است. هم‌اکنون هم به‌دلیل شیوع کرونا و فراوانی مشکلات مردم و همچنین حضور مردم برای ساعت‌های بیشتری در فضای مجازی، استقبال از این روش‌ها بیشتر شده است. شرایط اقتصادی ناپایدار و ناایمن به این منجرشده تا افراد کوتاه‌ترین روش را برای رسیدن به پاسخ انتخاب کنند.»
ضرورت افزایش آگاهی و تفکر انتقادی
به گفته این روانشناس سلامت، دو موضوع برای رشد این فضا مؤثر است: یکی ناآگاهی گروهی از مردم و دوم نبود تفکر انتقادی از سوی آنها: «افراد باید قدرت تشخیص داشته و نسبت به اطلاعاتی که به آنها ارائه می‌شود، تفکر انتقادی داشته باشند. یعنی به جای این که هر موضوعی را سریع و بدون تفکر بپذیرند، باید نسبت به درست یا نادرست بودن آن بیشتر فکر کرده و جنبه‌های مختلف آن را بررسی کنند. پاسخ به چند سؤال ساده می‌تواند کمک زیادی به انتخاب درست شخص کمک‌گیرنده کند. برای تشخیص بهتر باید توجه داشته باشیم افراد غیر متخصص، نصیحت‌کننده و توصیه‌گر هستند و برای جذب مخاطب به صورت کلی و تبلیغاتی صحبت می‌کنند.»
او تأکید می‌کند: «افراد نباید خیلی زود منتظر نتیجه باشند. همان طور که مشکلات در طولانی‌مدت ایجاد می‌شود، زمان زیادی هم برای حل و برطرف‌کردن آنها نیاز است. موضوع مهم دیگر، توجه به شخص خدمات‌رسان است. داشتن اخلاق حرفه‌ای، ارائه مشاوره‌های تخصصی و اظهارنظرنکردن در تمام زمینه‌ها باید معیارهایی باشد که افراد برای انتخاب مشاور درست در نظر بگیرند.»
نظارت شود
دانشیار روانشناسی سلامت در ادامه به موضوع دیگری اشاره می‌کند و آن هم نظارت بر عملکرد حرفه روانشناسی است: «در ارائه خدمات روانشناسی باید نظارت کافی وجود داشته باشد و در این میان سازمان نظام روانشناسی باید متولی چنین اقدامی باشد. اما به دلیل این که نیروی انسانی کمی در اختیار دارد و سازمان‌های دولتی هم همکاری لازم را با این سازمان ندارند، به عنوان یک سازمان غیر دولتی امکانات زیادی ندارد و نمی‌تواند به اندازه کافی بر کار افراد غیر حرفه‌ای به‌ویژه در فضای مجازی نظارت داشته باشد.»
پورشریفی می‌گوید: «ما باید به موضوعات مهمی در حوزه ارتقابخشیدن به حرفه روانشناسی، شناخت درست از این حرفه و افزایش اطلاعات عمومی در خصوص شناخت درست و آگاهانه تصمیم‌گیری افراد برای انتخاب روانشناس یا روانپزشک توجه داشته باشیم. موضوع مهم دیگر این است که خود افراد هم باید مطالبه‌گران خوبی باشند و در مقابل خدمات غیر علمی واکنش نشان دهند و به هر چیزی راضی نشوند.»
نمی‌توان برای همه، نسخه یکسانی تجویز کرد
محمدرضا شالبافان، دستیار روانپزشکی دانشگاه علوم پزشکی ایران و عضو هیأت‌مدیره انجمن روانپزشکان ایران، نسبت به رشد بی‌رویه روانشناسی زرد نگران است و می‌گوید: «ارائه اطلاعات به صورت غیر علمی و غیر کاربردی نشان‌دهنده این است که مطالبه اطلاعات روانپزشکی و روانشناسی در جامعه زیادشده و از سوی دیگر اطلاعاتی که در فضای مجازی داده می‌شود، جذاب است.»
به گفته او در دوران کرونا تقاضا برای دریافت خدمات مشاوره آن قدر زیاد شده که بخش‌های آکادمی، علمی و دانشگاهی انتظار این میزان از مطالبه‌گری را نداشتند. همین مسئله سبب شد تا برخی از افراد بدون پشتوانه علمی و تنها به‌طور سلیقه‌ای به فکر ارائه اطلاعات در حوزه روانشناسی به مخاطبان بیفتند. همین مسئله منجر به ایجاد جنبه زرد این علم شده است. این متخصص معتقد است که این شرایط فرصت خوبی به گروه‌های دانشگاهی و استادان و مراکز آکادمیک روانشناسی می‌دهد تا با توجه به اطلاعات روز دنیا و مقاله‌های علمی و پژوهش‌های معتبر جهانی، آگاهی‌بخشی درستی به مردم بدهند و از این طریق ارتباط مناسبی با مخاطبان و به طور کلی جامعه برقرار کرده و نگاه مردم به مسئله روانشناسی را غنی کنند.
شالبافان می‌گوید مردم بیشتر از طریق اینستاگرام اطلاعاتشان را کسب می‌کنند. بنابراین از طریق همین فضا می‌توان مطالبات آنها را پیگیری کرد و به آنها اطلاعات درست ارائه داد: «در شرایط فعلی، انتخاب مردم در چگونگی استفاده از فضای مجازی و صفحات آن تأثیر زیادی در خوراک اطلاعاتی آنها دارد. آنها می‌توانند به‌سادگی صفحات دانشگاه‌ها و سازمان‌های مختلف یا وزارت بهداشت را برای مطالعه یا مراجعه انتخاب کنند. این مراکز به‌ویژه در دوران کرونا خدماتی در مورد برخوردارشدن از سلامت روان یا چگونگی مقابله با بیماری کرونا به مخاطبان می‌دهند. دانشگاه‌ها هم ازجمله دانشگاه علوم پزشکی ایران همراه کلینیک‌های وابسته، صفحات معتبری در فضای مجازی دارند که مردم می‌توانند با استناد به آنها انتخاب مطمئنی داشته باشند. بنابراین متر و عیار مهم برای تشخیص بهتر، مراجعه به مراکز معتبر مانند صفحات دانشگاه‌ها و مراکز علمی و گرفتن خدمات از چنین مراکزی است.»
شالبافان می‌گوید وزارت بهداشت در دوران کرونا تلفن‌هایی برای مشاوره در اختیار مردم قرار داده است. خدمات مشاوره‌ای زیادی هم توسط نرم‌افزارها به مردم ارائه شده. گسترش این اقدامات و تقاضای بالای مردم، باعث شده سازمان‌های بیمه‌گر به سمت بیمه‌کردن خدمات حوزه روان بروند. البته هنوز مشکلات زیادی در این راه وجود دارد اما گام‌های خوبی در این زمینه برداشته شده است: «در این میان امکان بیمه‌کردن خدمات روانشناسی پیچیده‌تر از خدمات روانپزشکی است. از ابتدای شیوع کرونا، سازمان‌های بیمه‌گر با استفاده از نسخه‌های الکترونیکی روانپزشکان، مشکل درمان‌های مجازی روانپزشکی را حل کرده‌اند اما در مورد مشاوره‌های روانشناسی هنوز مشکل وجود دارد.»
این عضو هیأت‌مدیره انجمن روانپزشکان ایران در ادامه به فعالیت افراد غیر علمی در حوزه روانشناسی اشاره می‌کند: «در کشور ما بعضی‌ها صرف داشتن کلام شیوا و فن بیان مورد توجه افراد زیادی قرار می‌گیرند. مردم هم از صحبت‌های آنها که اغلب جنبه علمی ندارد، استقبال زیادی می‌کنند و سبک آنها را دنبال می‌کنند. گاهی مشاهده می‌شود که توصیه‌های روانشناسی ارائه‌شده از سوی این افراد بسیار آسیب‌زاست؛ در حالی که گاهی افراد به محض اعتماد به نفر دیگری، دیگر به دنبال درستی اطلاعات ارائه‌شده نیستند و تمام و کمال آن را می‌پذیرند؛ در صورتی که بعضی از این توصیه‌ها می‌تواند حتی سال‌ها بعد تأثیر داشته باشد و مشکلاتی ایجاد کند و در انتخاب سبک زندگی افراد تا چندین نسل اثر کند.»
او تأکید می‌کند: «موضوع مهم در روانشناسی و روانپزشکی این است که افراد باید در معرض نقد باشند. مخاطب باید دنبال منبع قابل قبول درباره اطلاعات ارائه‌شده باشد، نه پذیرش بی‌چون و چرای گفته دیگران. نکته دیگر این که نمی‌توان برای مشکلات مختلف و مشترک مردم، یک نسخه تجویز کرد. این اقدامی است که اغلب در مشاوره‌های زرد رخ می‌دهد.»
به گفته او امکان دارد ریشه خشم افراد بسیار متفاوت باشد اما برای همه یک روش برخورد توصیه می‌شود؛ در حالی که برای هر فرد باید با توجه به پیشینه خود او اظهار نظر کرد. گوش‌دادن به لایوهای اینستاگرامی و جست‌وجو در صفحات مختلف روانشناسی نیز تنها برای کسب شناخت و آگاهی بیشتر خوب است. برخی صفحات روانشناسی در فضای مجازی تنها می‌توانند افراد را متوجه مشکلاتشان در حوزه روان کنند اما برای درمان باید حتما به متخصص مراجعه کنند.»
