مذاکرات وین در چه مرحله‌ای است؟/ امضای توافق احیای برجام نزدیک است؟

رویداد۲۴ علیرضا مکی: بعد از ۲ سال از ورود بایدن به کاخ سفید و وعده بازگشت به برجام و نیز یک سال از تغییر دولت در ایران، اخبار خشنودکننده‌ای به گوش می‌رسد و در این شرایط برخی تحلیلگران از این دور مذاکرات وین به عنوان دور نهایی نام می‌بردند که در آن هماهنگ‌کننده اروپایی و رئیس سیاست خارجی اروپایی با ارائه پیش‌نویس توافق بازگشت به برجام به طرف‌های مذاکرات، از آن به عنوان پیش‌نویس نهایی یاد کرده که امکان مذاکره بیشتر در مورد آن وجود ندارد و طرف‌ها یا باید آن را قبول یا رد کند اما از سوی دیگر به نظر می‌رسد روند ارائه پاسخ‌ها پیچیده‌تر از چیزی است که اروپایی‌ها تصور می‌کردند زیرا خود روند پاسخ به پیش‌نویس در حال تبدیل به نوعی مذاکرات از راه دور است. با چنین شرایطی آیا باید به امضای احیای برجام طی روزهای پیش رو امیدوار باشیم؟

برای پاسخ به این سوال بهتر است آخرین اخبار از مذاکرات را مرور کنیم تا بدانیم گیر اصلی کار کجاست و چرا هنوز متن توافق امضا نشده است. طی اخباری که روز‌های گذشته جسته و گریخته به رسانه‌ها درز کرده، برخی از مولفه‌های توافق احتمالی پیشنهادی هویدا شده است؛ اخباری که البته با تکذیب‌ها و تایید‌های جسته و گریخته مقامات جمهوری اسلامی ایران و طرف‌های اروپایی و امریکایی روبرو بوده است. 

تا این لحظه روسیه ابراز خوش‌بینی کرده و چین موضع سکوت اتخاذ کرده است؛ این در حالی است که رسانه‌های آمریکایی با وجود خوش‌بینی‌های اولیه از قول مقامات شورای امنیت ملی آمریکا، از عدم موافقت این کشور با اعطای امتیازات بیشتر به ایران خبر می‌دهند.

همچنین در رابطه با نگرانی‌های مطرح شده توسط رژیم صهیونیستی این طور به گوش می‌رسد که مقامات آمریکایی به دولت اسراییل اطمینان خاطر داده‌اند که توافق فعلا در دسترس نیست. از جمله اکسیوس رسانه آمریکایی در گزارش خود نوشته «مقامات آمریکایی به مقامات اسراییلی در مورد روند مذاکرات توضیحاتی داده و اعلام کرده‌اند که در حال حاضر هیچ گونه توافق قریب‌الوقوعی در دستور کار نیست.»

همچنین ساعاتی پیش روسای جمهوری ایالات متحده و فرانسه و نیز نخست وزیران بریتانیا و آلمان در خصوص پرونده هسته‌ای ایران کنفرانس تلفنی برگزار کرده‌اند که فعلا نتیجه‌ای از آن به بیرون منتشر نشده است.

بیشتر بخوانید: پیشنهاد آخر ایران و آمریکا در وین/ سرنوشت مذاکرات چه خواهد شد؟

در کنار تمام اخبار ضد و نقیضی که به گوش می‌رسد، خبرهای دیگری نیز شنیده شده است؛ از جمله اینکه در صورت توافق احتمالی، چند مرحله وجود دارد که طی آن که طی آن وزرای خارجه طرف‌های مذاکرات متون توافق را نهایی می‌کنند. با این وصف اگر دستیابی به توافق نهایی شود، حتما باید حسین امیرعبداللهیان برای امضا در وین حضور داشته باشد. تا این لحظه که امیرعبداللهیان از ایران خارج نشده، بنابراین هنوز هیچ چیز قطعی نیست.

اگر برجام امضا شود، چه مراحلی طی خواهد شد؟

اگر امضای توافق احیای برجام انجام شود، فرمان اجرایی دونالد ترامپ رئیس جمهوری پیشین آمریکا ملغی می‌شود. همچنین گفته می‌شود که ایران برای لغو دو فرمان اجرایی دیگر ترامپ که مرتبط با تحریم‌های هسته‌ای و نیز تحریم نهاد‌ها و موسسات عمومی داخلی از جمله ستاد اجرایی فرمان امام و نیز آستان قدس نیز توافق حاصل شده است. همچنین در این روز ۱۷ بانک ایرانی از ۱۸ بانک تحت تحریم به منظور زمینه‌سازی راستی‌آزمایی تعهدات ایالات متحده امریکا از تحریم خارج می‌شوند.

همچنین به نظر می‌رسد مذاکره در مورد تحریم‌های مرتبط با سپاه نیز به مذاکرات آینده پس از حصول توافق اولیه در مورد بازگشت به برجام موکول شده است. گفته می‌شود موکول شدن تعیین تکلیف تحریم‌های سپاه به مذاکرات آینده به دلیل موضع سخت ایران در موارد درخواست طرف مقابل بوده است که می‌توانست مذاکرات را در بن‌بست نگه دارد.

از دید ایران نیز مسئله خروج نام سپاه از فهرست FTO در حال حاضر نه یک فوریت اقتصادی، که مسئله‌ای سیاسی است که می‌تواند در مدت زمان مشخصی به نتیجه برسد.

در بحث ضمانت‌ها نیز موضع طرف ایرانی این است که تنها بیانیه رئیس جمهور آمریکا نمی‌تواند تضمین محسوب شود. از این رو در متن توافق اروپایی‌ها آمده که مشارکت‌کنندگان در برجام ضمن توجه به تعهد محکم رئیس جمهور ایالات متحده آمریکا -فارغ از این که چه کسی رئیس جمهور باشد- برای بازگشت به برجام مادامی که ایران به تعهدات خود ذیل برجام عمل کند، اجرای توافق را تضمین می‌کنند. این بندی است که به پیشنهاد روس‌ها در متن توافق گنجانده شده است.

به گزارش رویداد۲۴ آنچنان که شنیده شده طرف آمریکایی با یک فرصت پنج‌ساله برای شرکت‌های خارجی فعال در ایران به منظور معافیت از تحریم‌های احتمالی آمریکا در صورت خروج دوباره این کشور از برجام در نظر گرفته شده است. به این معنی که اگر در سال ۲۰۲۴ رئیس جمهور دیگری غیر از بایدن در کاخ سفید مستقر شد، حتی در صورت خروج وی در همان روز اول ریاست جمهوری از برجام شرکت‌های فعال در ایران دو سال و نیم فرصت برای برخورداری از معافیت‌های تحریمی را در اختیار دارند.

در مورد ضمانت‌های پیشنهادی این نکته گفته شده که این پیشنهاد‌ها به خودی خود ضمانتی برای دولت فعلی و آینده ایالات متحده امریکا یا سایر طرفین و همچنین جمهوری اسلامی ایران برای باقی ماندن و عدم خروج از برجام ایجاد نمی‌کند. از همین رو به نظر می‌رسد که با تغییر قوانین مرتبط با مکانیسم ماشه، سعی در پوشاندن بخشی از این مشکل شده است. به این گونه که در متن جدید این سازوکار صرفا برای موارد معقول عدول از تعهدات وفق گزارش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به کار گرفته خواهد شد و در مواردی غیر از این سایر مشارکت کنندگان موظف هستند که از همکاری با طرفی که خواهان فعال شدن مکانیسم ماشه است مخالفت کند.

همچنین بند ۲۶ توافق برجام در سال ۲۰۱۵ که حق ایران برای عمل به تعهدات بر مبنای عمل متقابل به تعهدات از جانب سایر طرف‌ها بود را نیز به طور کامل گنجانده شده است. به عبارت دیگر در صورت تخطی سایر طرف‌ها از تعهدات خود بنا بر صلاحدید ایران نیز می‌تواند عمل به تعهدات خود را به حالت تعلیق در آورد.

مورد دیگر مسئله پادمان‌هاست که طرف آمریکایی پذیرفته مباحث پادمانی را با مذاکرات مرتبط کند. به این ترتیب با همکاری آژانس بین المللی انرژی اتمی وفق گزارش رافائل گروسی مدیر کل آژانس در اجلاس آتی خود در ماه سپتامبر شورای حکام پرونده مباحث پادمانی را مختومه اعلام کند. مسئله‌ای که به گفته انریکه مورا با موافقت آمریکایی‌ها و اروپایی‌ها و البته مخالفت نماینده روسیه روبرو شده است.

موارد مطرح شده فعلی را در حال حاضر می‌توان در حد گمانه‌زنی‌های در نظر داشت و نه بیشتر. این مسئله مخصوصا با توجه به اینکه این موارد تا این لحظه توسط هیچ یک از نهاد‌های مسئول نه تایید و نه رد شده، باعث می‌شود که به فکر سناریو‌های پیجیده‌تری در مذاکرات باشیم.

به هر صورت قدر مسلم این که تا این لحظه اطلاع دقیقی نه از متن دقیق اروپایی‌ها و نه پاسخ ایران و نه پاسخ امریکا به مجموع پاسخ ایران و متن مورد نظر اروپایی‌ها وجود ندارد. اما با توجه به برخی مولفه‌های حاشیه‌ای می‌توان این اطمینان را داشت که ایران و آمریکا در مرحله فعلی زمان زیادی برای قبول یا رد توافق ندارند. حداقل در مورد ایران این فرصت را می‌توان تا زمان برگزاری اجلاس شورای حکام آژانس بین المللی انرژی هسته‌ای و برای دولت بایدن تا زمان برگزاری انتخابات میان دوره‌ای کنگره نوامبر سال جاری دانست.

طبق اخباری که رسانه‌های مختلف از پاسخ ایران و پاسخ‌های آمریکا نقل کرده‌اند به نظر می‌رسد که هنوز مولفه‌های اصلی این توافق شامل ضمانت‌ها، بحث پادمان و محدوده‌های رفع تحریم‌ها نهایی نشده‌اند و هنوز روی میز هستند. شاید از همین رو باشد که دولت بایدن به دولت اسراییل اعلام کرده است که فعلا در کوتاه مدت به نظر نمی‌رسد که توافقی با ایران در دسترس باشد.