زمستان سخت اروپا چقدر واقعیت دارد؟

رویداد۲۴ علیرضا مکی: سه‌شنبه اول شهریور ۱۴۰۱ وقتی هنوز بحث احیای برجام گرم بود و مقامات جمهوری اسلامی معتقد بودند اروپا به آنها نیازمند هستند، جواد اوجی مهمان شبکه افق در صداوسیما بود و مقابل مجری برنامه امیرحسین ثابتی، ایده علیرضا مرندی مشاور تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای را بیان می‌کرد و از این می‌گفت که زمستان سخت اروپا در راه است و خدا به آنها رحم کند اگر ایران گاز آنها را تامین نکند.

این ایده از همان زمان با عنوان «زمستان سخت اروپا» تز اصلی اصولگرایان و حامیان دولت بود و بر اساس همان ایده که غرب نیازمند ایران است، مذاکرات متوقف شد و در نهایت تلویحا مرگ برجام نیز اعلام شد. فارغ از ایده نسنجیده دولت برای توقف مذاکرات، سوال اصلی این بود که آیا «زمستان سخت در اروپا» واقعیت داشت یا این زمستان هم همچون هر زمستان دیگر بود. رویداد۲۴ در این گزارش وضعیت گاز اروپا با توجه به بحران جنگ روسیه و اوکراین را بررسی کرده است.

آغاز جنگ روسیه و اوکراین تغییر معادلات انرژی

۲۴ فوریه سال گذشته میلادی جنگ روسیه و اوکراین آغاز شد و اروپا این تهاجم را نه تهاجمی به اوکراین، که تهاجمی به قلب اصل خدشه‌ناپذیر امنیت اروپایی یعنی «تحریم جنگ به عنوان ابزار حل و فصل اختلافات درون سازمان امنیت و همکاری اروپا» تلقی کردند. اروپایی‌ها برای پاسخ به بحران ایجاد شده ابزار‌های متنوعی را در اختیار داشتند؛ از ابزار‌های امنیتی و نظامی تا ابزار‌های فرهنگی و اقتصادی.

شاید مهم‌ترین پاسخ اروپا به جنگ روسیه و اوکراین پاسخ اقتصادی بود تا به این ترتیب اقتصاد یکی از بزرگترین شرکای اقتصادی خود را به دلیل تهاجم به یکی از اعضا سازمان امنیت و همکاری اروپایی تحت فشار قرار دهد. در میان ابزار‌های اقتصادی اتحادیه اروپا، تحریم‌های بخش انرژی را شاید بتوان اثرگذارترین پاسخ اروپایی‌ها به روسیه تلفی کرد.

اروپایی‌ها در این راستا اقدامات مختلفی را علیه اقتصاد روسیه صورت دادند. از مسدودسازی منابع مالی روسیه در بانک‌های اروپایی تا تحریم بانک مرکزی روسیه، از تحریم سوئیفت تا تحریم شرکت‌های طرف قردارد روس، از تحریم اولیگارش‌های نزدیک به حاکمیت روسیه در اروپا تا تحریم فروش اجناس لوکس به فروشگاه‌های زنجیره‌ای روسیه. این تحریم‌ها به خودی خود کافی بود تا ظرف چند هفته ارزش روبل روسیه را به دلیل فرار سرمایه‌های این کشور به شدت کاهش دهد.

طولانی شدن جنگ روسیه و اوکراین و سرازیر شدن سیل کمک‌های نظامی و اقتصادی متحدان غربی به اوکراین، مسکو را نیازمند تغییر استراتژی کرد. مسکو برای اولین بار درک کرد که در کنار اقدامات نظامی نیازمند تدابیر اقتصادی خاص نیز است. این در حالی بود که تحریم‌های بخش انرژی روسیه تازه شروع شده بود و هیچکدام از مقامات روس به دلیل میزان وابستگی اروپا به منابع انرژی روسیه فکر نمی‌کرد که اروپایی‌ها در این زمینه قدم جدی بردارند.

اگر تعطیلی ادامه کار خط لوله «نورد استریم ۲» برای مقامات روس به اندازه کافی مجاب‌کننده نبود و کاهش صدور گاز از طریق خط لوله «نورد استریم یک» با صادرات این کشور به پکن و دهلی با قیمت‌های به شدت پایین و شرایط باورنکردنی کافی نبود، بحث تعیین سقف قیمت توسط اروپایی‌ها بر محصولات نفتی و گاز روسیه به نظر باورنکردنی می‌آمد.

در این میان ممنوعیت واردات نفت و گاز از روسیه توسط چند کشور اروپایی نظیر آلمان و لیتوانی و لتونی نیز به مرور روس‌ها را به این نتیجه رساند که اروپایی‌ها در تحریم بخش انرژی این کشور که مسئول بیش از یک‌سوم تولید ناخالص داخلی روسیه است جدی هستند. 

بیشتر بخوانید: اصرار کیهان به زمستان سخت اروپا: در سوئیس گفته‌اند مردم گروهی استحمام کنند!

با افزایش فشارهای اقتصادی، روسیه تدابیر مختلفی را برای کاهش اثربخشی تحریم‌های غرب علیه اقتصاد خود به کار گرفت. امید روس‌ها این بود که با فرا رسیدن فصل زمستان و کاهش شدید دما در اروپا، اروپایی‌ها از ادامه تحریم‌های بخش انرژی منصرف شده و کم‌کم انسجام اروپایی‌ها به منظور کاهش وابستگی به محصولات انرژی روسیه را دچار مشکل کند.

زمستان سخت اروپا؛ ایده مشترک ایران و روسیه

در حالی که در یک برهه چند هفته‌ای پس از آغاز جنگ روسیه و اوکراین، قیمت منابع انرژی به شدت افزایش یافت و حتی برخی از تحلیلگران از افزایش ۱۵۰ درصدی تا ۲۰۰ درصدی قیمت گاز و نفت در بازار‌های جهانی ابراز نگرانی می‌کردند، مقامات روس و جمهوری اسلامی ایران صحبت از «زمستان سخت اروپا» می‌کردند؛ هر کدام با اهدافی که به نظر می‌رسید بیشتر با منافع ملی هر کدام متناسب است.

روس‌ها با امید به زمستان سخت اروپا منتظر اولین علائم از شکست انسجام اروپایی بودند تا ضمن بازسازی بازار خود از حضور رقبای دیگر در این بازار جلوگیری کنند. از سوی دیگر پوتین نیز به دنبال بازسازی ساختار عملیات خود در اوکراین با استفاده از اهرم انرژی در روابط خود با اروپا بود. 

در این سو نیز جمهوری اسلامی ایران  با استفاده از اهرم انرژی و با هدف به تحرک واداشتن طرف غربی در بحبوحه سرمای احتمالی در اروپا به دنبال تحمیل شروط خود به غرب به منظور ایجاد یک راه برون‌رفت از بن‌بست برجام بود؛ بن‌بستی که به نظر می‌رسد با توجه به سیر تحولات داخلی در داخل کشور ظرف چند ماه گذشته شرایط بدتری را نیز تجربه می‌کند.

شرایط روسیه و جمهوری اسلامی نشان می‌داد که «زمستان سخت اروپایی» خواست هر دو طرف بود؛ چه آنکه مطابق گزارش خبرگزاری رویترز با وجود افزایش صادرات نفت ایران، صرفا ۱۳ درصد درآمد حاصل از فروش نفت طی سال جاری محقق شده بود. روسیه نیز طی ماه‌های گذشته با کاهش شدید قیمت نفت و گاز و نیز با عدم وقوع سرمای شدید مورد انتظار در اروپا مواجه بوده است.

به گزارش رویداد۲۴ روسیه در ابتدا با ابزار‌های مختلف از جمله اعلام قانون فروش نفت صرفا در برابر روبل و نیز تحریم کشور‌های تحریم‌کننده بخش انرژی و قطع صدور گاز به کشور‌های اروپایی به دنبال تحت فشار قرار دادن آن‌ها در زمستان سرد اروپایی بود. اما در نهایت بر خلاف انتظار همگان دو عامل کاهش قیمت نفت و گاز در بازار‌های جهانی که به دلایل مختلف از جمله به دلیل کاهش مصرف در اروپا و مدیریت آن بود و از سوی دیگر با استفاده از منابع جایگزین سهل‌الوصول نظیر منابع امریکا شمالی از جمله گاز مایع ایالات متحده امریکا ذخایر خود را پر کردند. این مسئله به حدی غیرمنتظره بود که در ماه سپتامبر زمانی که دولت المان اعلام کرد ذخایر گاز و نفت خود را به پیش از شروع درگیری‌ها رسانده است، جمهوری اسلامی و روسیه همزمان آچمز شدند.

افزایش ابتدایی ارزش روبل روسیه بعد از یک دوره کاهش ارزش طی هفته‌های بعد از تهاجم روسیه به اوکراین تحت تاثیر افزایش ابتدایی قیمت نفت و گاز و نیز قانون فروش نفت و گاز در برابر روبل در روز‌های انتهایی ماه سپتامبر روند کاهشی خود را از سر گرفت و میزان تورم رو به افزایش گام به گام گذاشت. این مسئله در کنار کاهش شدید قیمت منابع انرژی از جمله نفت و گاز وضعیت اقتصادی روسیه را پیجیده‌تر کرد. این در حالی است که طی هفته‌های گذشته قیمت نفت روسیه به بشکه‌ای ۳۷ دلار نیز رسید و قیمت گاز این کشور نیز کاهش یافته است. در این میان خبر‌های متفاوت در مورد احتمال رکود در اقتصاد جهانی برای سال جاری میلادی نیز قیمت حامل‌های انرژی را بیشتر تحت تاثیر قرار داده است.

در شرایط فعلی تجربه، دانش و ساختار مدیریتی اروپایی در کنار اقبال منجر به عدم برودت دمای هوا مانند فصل‌های سرد در سال‌های گذشته دست به دست هم داده تا زمستان سرد اروپایی مورد انتظار مقامات روس و جمهوری اسلامی، به سوی شرق تغییر جهت بدهد؛ به بیان دیگر روس‌ها به اهداف خود از توسعه ابزار انرژی داخل اروپا نرسیدند و جمهوری اسلامی ایران نیز با تغییر الگو‌های آب وهوایی و ناتوانی در تامین به موقع گاز مورد نیاز مصرف داخلی عملا تمام ادارات خود را تعطیل یا نیمه‌تعطیل کرد.

واقعیت این است که بر خلاف تبلیغات صورت گرفته در شرایط فعلی قیمت حامل‌های انرژی در اروپا به سطوح پایین‌تر از هفته‌های منتهی به ۲۴ فوریه سال ۲۰۲۲ بازگشته است و البته تجربه و توانایی مدیریتی ساختار سیاسی و اقتصادی دولت‌های اروپایی در کنار اتحادیه اروپا و توانایی شیفت سریع اقتصاد این دولت‌ها برای تامین منابع مورد نیاز انرژی خود منجر به کاهش وابستگی این کشور‌ها به منابع روسیه یا اجبار به توافق با ایران شده است.