پرونده برجام بایگانی شد؟
رویداد۲۴ بار دیگر موضوع برجام به‌طور جد مورد توجه قرار گرفته است. البته این بار توجهات درباره آن مثبت نیست، زیرا سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا صراحتا اعلام کرد که «احیای برجام برای ماه‌هاست که در دستور کار قرار ندارد و آمریکا هیچ پیامی [به ایران]ارسال نکرده است.» با این حال بعضی کارشناسان مسائل بین‌الملل با توجه به سفر ناگهانی رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی هسته‌ای به ایران در هفته آینده، آمریکا را مایل به احیای برجام دانسته‌اند و معتقدند که آمریکا و غرب به‌خوبی می‌دانند که باید برجام احیا شود و واکنش منفی آمریکا در حقیقت رویه مثبت دارد.
این در حالی است که ظاهر ماجرا بیانگر این است که پرونده برجام به‌زودی بایگانی می‌شود اگرچه هنوز سخن‌گفتن با این صراحت بسیار سخت است، اما سفر دبیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و گزارش آن می‌تواند پرونده برجام ایران را در مسیر متفاوتی قرار دهد. احیای برجام که بهار ۱۴۰۰ در دولت روحانی در حال نهایی شدن بود، تنها به دلیل اینکه توفیق آن نصیب دولت سیزدهم شود، با فشار و فضاسازی مخالفان دولت قبل به کما رفت.
متاسفانه از زمانی که این دولت بر سرکار آمده است نیز با تمام تلاش‌هایش برای احیا، تاکنون نتوانسته مسیر رفته تیم وزارت خارجه با مدیریت محمدجواد ظریف را به فرجام برساند. اگرچه رئیس دولت سیزدهم معتقد است که سفره مردم به برجام گره نخورده، ولی در تمام این مدت برای احیای برجام تلاش کرده، اما تیم وزارت خارجه کنونی موفق نشده است تا گام مثبتی بردارد.
این در حالی است که شش قدرت جهانی امضاکننده برجام در ماه اوت ۲۰۲۲ به توافق بسیار نزدیک شده بودند، اما نمایندگان ایران، درخواست‌هایی غیرواقع‌بینانه و فراتر از محدوده برجام را پیش کشیدند و گفتگو‌ها متوقف شد. آن‌ها گفتند که ایران تنها در صورتی توافق را امضا می‌کند که آژانس هسته‌ای، پرونده تحقیق درباره آثار اورانیوم را که در سایت‌های اعلام‌نشده ایران یافته شده بود، ببندد و هرگز هم دوباره درباره فعالیت‌های گذشته هسته‌ای ایران، تحقیق نکند.
در چند ماه اخیر با اعمال تحریم‌های متعدد، گفته می‌شود که برجام به محاق رفته است. با این حال در شرایط کنونی به دلیل تشدید تحریم از نوع اقتصادی و حقوق بشری نه‌تن‌ها وضعیت اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و... مناسب نیست، بلکه آژیر خطر برای بن‌بست‌های اقتصادی، سیاسی و اجتماعی نیز به صدا درآمده است.
پیامی به ایران نفرستادیم
ند پرایس، سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا شامگاه دوشنبه مدعی شد که واشنگتن هیچ پیامی از طریق مقام‌های عراقی برای ایران ارسال نکرده است. پیش از این، حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران گفته بود که «فؤاد حسین»، همتای عراقی‌اش، پیامی را از طرف آمریکا به او مخابره کرده است. پرایس طی نشست خبری در پاسخ به سوالی درباره این پیام، گفت: «من نمی‌توانم به این سوال پاسخ دهم. فقط مقام‌های ایرانی می‌توانند جواب دهند که چرا به گفتن این حرف‌هاادامه می‌دهند. مقام‌های ایران می‌توانند هر مقدار که بخواهند حرف خود را تکرار کنند، اما این، حقیقت پشت ماجرا را تغییر نمی‌دهد. احیای برجام برای ماه‌هاست که در دستور کار قرار ندارد. ما هیچ پیامی [به ایران]ارسال نکرده‌ایم. نمی‌توانم بگویم که چرا مقام‌های ایرانی تلاش می‌کنند جهان را فریب دهند.
این سوالی است که بهتر است از آن‌ها پرسیده شود.» این اظهارات در شرایطی مطرح می‌شود که قرار است به‌زودی شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که متشکل از ۳۵ کشور است، گزارش خود را ارائه کنند. هرچند که انتظار می‌رود مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای در مسائل سیاسی مداخله نکند، اما عملا این اتفاق خواهد افتاد. از این رو سفر گروسی در این مقطع زمانی بسیار اهمیت دارد. نخست مسئله غنی‌سازی ۸۴ درصدی اورانیوم است که باید به شورای حکام این موضوع را گزارش دهند.
نکته دوم در مسائل پادمانی است که اختلاف نظری بین ایران و آژانس در مورد مکان‌های ادعایی وجود دارد که باید مشخص شود؛ بنابراین در جلسه شورای حکام که قرار است هفته آینده برگزار شود گزارش‌ها تعیین خواهد کرد که رفتار اروپایی‌ها و آمریکایی‌ها با ایران چه خواهد بود. این در حالی است که امیرعبداللهیان برای سخنرانی در شورای حقوق بشر سازمان ملل به ژنو رفته است. از آنجا که بخشی از سازمان‌های بین‌المللی در اروپا به‌ویژه در ژنو و وین مستقر هستند، طبیعی است که او قبل و بعد از سخنرانی.
دیدار‌هایی در سطح دیپلماتیک داشته و خواهد داشت. باید امیدوار باشیم که وزیر امور خارجه ایران در ژنو دستاورد‌های مهمی برای ایران به ارمغان بیاورد.
با توجه به اهمیت موضوع با دو کارشناس روابـط بین‌الملل درباره اظهارات پرایس گفتگو کرده‌ایم:
پیش‌بینی ایران اشتباه بود
حسن بهشتی‌پور، کارشناس مسائل بین‌الملل در واکنش به اظهارات ند پرایس با بیان اینکه هر کشوری یک سیاست اعلانی دارند و یک سیاست اعمالی، به هم‌میهن گفت: «همیشه این دو سیاست با همدیگر تطبیق ندارند و گاهی می‌تواند به دلیل ضرورت‌های رفتاری دیپلمات‌ها متفاوت باشد. اصطلاحی وجود دارد که گفته می‌شود یک دیپلمات به آنچه می‌گوید عمل نمی‌کند، به آنچه نمی‌گوید عمل می‌کند؛ بنابراین سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا تنها براساس اطلاعاتی که به آن داده می‌شود، اظهارنظر می‌کند.
به نظر می‌رسد سیاست اعلانی آمریکا این است که اعلام کند، به برجام بی‌نیاز است و مذاکراتی درباره برجام نداشته است. اما به دلایلی از جمله اینکه برجام توافقی است که به عدم اشاعه کلاهک‌های هسته‌ای و نظارت آژانس به ایران منجر می‌شود، همچنان مهم است. به همین دلیل با پیروزی جو بایدن، آمریکا به دنبال احیای برجام بود، حتی برجام‌پلاس را در دستور کار خود قرار داد.»
او ادامه داد: «در برجام‌پلاس آمریکا به دنبال آن بود که ایران علاوه بر مسائل هسته‌ای درباره سایر مسائل از جمله خاورمیانه و مبارزه با تروریسیم و ... نیز با آمریکا گفتگو کند. در واقع آمریکا، آلمان و انگلیس همچنان به موضوع احیای برجام علاقه‌مند هستند. از اسفندماه سال گذشته که مذاکرات متوقف شد و به نتیجه نرسید، این کشور‌ها امید داشتند اعتراضات مردمی به حدی برسد که ایران ناچار به تغییر رفتار شود که پیش‌بینی از سوی این کشور‌ها به نتیجه نرسید.
از طرفی ایرانی نیز گمان می‌کرد به دلیل جنگ روسیه با اوکراین و مسئله مهم کمبود انرژی، غرب انعطاف بیشتری از خود نشان دهد و می‌تواند امتیاز بیشتری از غرب بگیرد. این در حالی است که غرب برای تامین کمبود انرژی از شیوه‌های مختلف از جمله سوخت‌های فسیلی و تامین از منابع سایر کشور‌ها بهره گرفت و در این میان سناریو‌های هر دو طرف (ایران و آمریکا با غرب) به نتیجه‌ای نرسید، اما شواهد و قرائن نشان‌دهنده این است که هر دو طرف به احیای برجام نیاز دارند.»
کارشناس مسائل بین‌الملل با تاکید بر اینکه سیاست‌های اعمالی نه اعلانی توسط دو طرف ایران و آمریکا به نتیجه رسیده بود، اعلام کرد: «درباره این موضوع لازم است چند مورد را بیان کنم؛ نخست اینکه ایران و آمریکا درباره تبادل زندانیان توافقاتی داشتند. موضوع مهم دیگر اینکه، در مورد مسائل ایران و آژانس، مذاکرات معاون پارلمانی آژانس در تهران در کلیت به تایید رسیده که قرار است هفته آینده مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به تهران بیاید. البته اگر مذاکرات به نتیجه برسد گره کور مهمی باز می‌شود، زیرا یکی از دلایلی که در اسفند سال گذشته موجب توقف برجام شد، نوع پاسخ‌دهی ایران به سوالات آژانس بود.»
او با تاکید بر اینکه اگر سوالات آژانس برطرف شود، مانع جدی در احیای برجام برداشته می‌شود، گفت: «آن چیزی که امیر عبداللهیان درباره سند نانوشته می‌گوید، واقعی است و چندین نشریه خارجی نیز این موارد را بیان کرده‌اند که جوزپ بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا زمانی که گفت، اصلاحات ایران در پیشنهادات آمریکا منطقی بوده است، نشان می‌دهد که طرفین در کلیات به توافق رسیده بودند، اما آمریکا بنا به ملاحظاتی به توافق رضایت نداد.»
حسن بهشتی‌پور، معتقد است، شاید وزیر امور خارجه ایران برای اینکه فضا در ایران مثبت شود، به مصلحت درباره پیام اظهارات آمریکا صحبتی کرده است، اما اینکه گفته شود از اساس برجام تمام شده و آمریکا و غرب تمایلی برای احیای آن ندارند، قابل تایید نیست. در سیاست اعمالی شواهد نشان‌دهنده این است که مذکرات در مسیر احیا است.
گزارش آژانس می‌تواند احیای برجام باشد
علی بیگدلی، تحلیلگر مسائل بین‌الملل نیز درباره اظهارات ند پرایس به گفت: «آمریکایی‌ها در مواجهه با اتفاقات ۶ ماه اخیر ایران جبهه‌گیری کمتر خصمانه‌ای داشته، به دلیل آنکه تمام پنجره‌های مذاکره با ایران بسته نشود. حتی بایدن از نخست‌وزیر انگلستان خواست که سپاه را جزء لیست تحریم‌ها و گروه‌های تروریستی نیاورد. البته این درخواست به نتیجه نرسید.»
او با اشاره به اینکه آمریکا نمی‌خواهد جنگی در منطقه رخ دهد، افزود: «آمریکا با چین بر سر تایوان و با روسیه بر سر اوکراین مشکل دارد. از سوی دیگر ایران هم در منطقه‌ای حساس واقع شده است و با توجه به اینکه شیخ‌نشینان خلیج‌فارس ۴۰ درصد انرژی دنیا را از تنگه هرمز عبور می‌دهند، آمریکا دنبال تنش در منطقه نیست.»
این تحلیلگر مسائل بین‌الملل با اشاره به اینکه اهمیت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی برای آمریکا بیشتر از برجام است، تاکید کرد: «قرار است همین روز‌ها گروسی به تهران بیاید. اهمیت آنکه گروسی به نتایجی رسیده، انتظاراتش برآورده شده و با دست پر برگردد، برای آمریکا بیشتر از برجام است. آمریکایی‌ها موضوع آژانس را به دلیل برجام گروگان گرفته‌اند؛ بنابراین تا مسئله گزارش‌های اخیر مبنی بر غنی‌سازی ۸۴ درصد در ایران توسط آژانس مشخص نشود، امکان تحقق برجام وجود ندارد.
تا آمدن گروسی به تهران باید منتظر بمانیم، البته معاون گروسی در حال حاضر در تهران است و کارشناسان بیشتری برای بازرسی به ایران آمده‌اند. بعد از آماده شدن گزارش‌های این کارشناسان، دبیرکل آژانس بین المللی انرژی اتمی برای مذاکره با مقامات هسته‌ای ایران به تهران می‌آید؛ بنابراین نمی‌توانیم بگوییم همه دریچه‌های برجام بسته شده است.»
او با اشاره به اینکه آمریکا ناچار است با ایران وارد مذاکره برجامی شود، تاکید کرد: «وزیر امور خارجه ایران اعلام کرده که ما به دنبال پلن B هستیم که کمی با پلن A که آمریکایی‌ها در سال ۲۰۱۵ تصویب کردند، متفاوت‌تر و انتظارات ایران کمی افزایش یافته است. چون ایران به دنبال آن است که بسیاری از نهاد‌ها و شخصیت‌ها را از تحریم آمریکا رها کند، درحالی‌که این موضوع بیرون از ریل برجام است.
اگر ایران بتواند رضایت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را جلب کند، تصور می‌کنم که مذاکرات هسته‌ای شروع خواهد شد. اگر ایران نتواند رضایت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را برآورده کند، آن‌هم با توجه به اظهارنظر‌های اسلامی که گفته «گروسی باید به ما بگوید که برنامه و هدفش از این سفر چیست؟»
این اظهارنظر‌ها در حالی بیان می‌شود که خلاف منشور آژانس است و دبیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی می‌تواند به هر کشوری که فعالیت‌های هسته‌ای دارد، سر بزند و هیچ کشوری نمی‌تواند مانع او شود. اگر مانع او شوند یا گروسی با جواب منفی از طرف ایران برگردد، شورای حکام برخلاف گذشته قطعنامه‌های تنبیهی علیه ایران صادر می‌کند و کار ایران بسیار سخت می‌شود. چرا که پرونده ایران به شورای امنیت می‌رود و مکانیزم ماشه فعال می‌شود. این شرایط برای بسیار خطرناک است.
بیگدلی با اشاره به اینکه ایران با سفر گروسی موافقت کرده است، گفت: «اما آمدن او به ایران منوط به این است که از سایت‌های مشکوک به‌ویژه فردو و نطنز بازرسی کند. آبشار‌های جدید و سانتریفیوژ‌های I ۶ که در ایران به کار گرفته شده، مهم و پیشرفته است که در قطعنامه ۲۲۳۱ وجود نداشته و ایران فقط می‌تواند با سانتریفیوژ‌های IX ۱ کار کند. این پیشروی ایران نگرانی‌هایی را به وجود آورده است؛ بنابراین آمدن گروسی به ایران اهمیت بسیاری دارد و مطمئنا بدون رضایت او از بازرسی‌های صورت‌گرفته امکان تحقق برجام وجود ندارد.»
خدا کند که بایگانی شود تا عبرتی شود برای آنهایی که می خواستند آتش بزنند! 
