پرونده کدام سایت‌های هسته‌ای در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بسته شد؟

رویداد۲۴ لیلا فرهادی: بر اساس گزارش رسانه‌های ایران، در جریان گفت‌وگو‌ها و تعاملات میان سازمان انرژی اتمی ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی دو توافق جدید دیپلماتیک به‌دست آمده که یکی از آن‌ها درباره یکی از سه پرونده مکان‌های ادعایی آژانس بوده و دیگری مساله تولید اورانیوم با غنای ۸۳.۷ در سایت فردو. در همین گزارش‌ها گفته شده پرونده‌ای که در خصوص مکان‌های مشکوک مورد ادعای آژانس بسته شده، پرونده مربوط به سایت موسوم به آباده است.

آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اسفند ۱۳۹۸ از وجود سه محل «مشکوک» در ایران خبر داد که در آن آثار اورانیوم کشف شده است. گزارش آژانس درباره وجود سه سایت هسته‌ای مشکوک، یک سال بعد از گزارش بنیامین نتانیاهو نخست وزیر اسرائیل درباره سایتی در نزدیکی تهران منتشر شد. بنیامین نتانیاهو سال ۹۷ در نشست مجمع عمومی سازمان ملل مدعی شد که ایران در تورقوزآباد در نزدیکی تهران یک انبار مخفی هسته‌ای دارد.

ماجرای سایت هسته‌ای آباده چیست؟

شهریور ۱۳۹۸ بنیامین نتانیاهو از وجود انبار‌های اعلام نشده اورانیوم غنی‌شده در ایران توسط بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی خبر داد. او مدعی شد ایران این انبار‌ها را قبل از رسیدن بازرسان پاکسازی کرده، اما کارساز نبوده است. به ادعای نتانیاهو یکی از این مکان‌های اعلام نشده، سایت توسعه سلاح هسته‌ای در آباده در جنوب اصفهان بوده که ایران بعد از اینکه متوجه کشف این سایت توسط بازرسان آژانس شده، سعی کرده آن را نابود کند. نتانیاهو همچنین گفته بود «اسرائیل می‌داند ایران چه زمانی و در کجا دارد چه کار می‌کند.»

بعد از این اظهارنظرها، محمدجواد ظریف وزیر وقت خارجه ایران در توییتر خود این ادعا‌ها را شدیدتا تکذیب کرد و گفت «دارنده تسلیحات هسته‌ای واقعی درباره یک سایت ادعایی «تخریب شده» در ایران اشک تمساح می‌ریزد. تیم بی (بنیامین نتانیاهو، جان بولتون و محمد بن‌سلمان) به دنبال جنگ‌اند و مهم نیست چقدر خون بیگناه ریخته شود و ۷ میلیارد دلار دیگر هم هزینه شود.»

با این حال اسرائیل به تکرار ادعا‌های خود ادامه داد. کانال ۱۲ اسرائیل بعد از کنفرانس خبری نتانیاهو اعلام کرد که این سایت در نزدیکی یکی از بزرگترین تشکیلات دفاع هوایی ایران قرار داشته که هفت سال پیش از این تاریخ ساخته شده و این تشکیلات از تاسیسات هسته‌ای نطنز دور نیست. همان زمان سازمان مجاهدین خلق همنوا با اسرائیل گزارشی از سایت آباده منتشر کرد و مدعی شد این سایت برای اجرای پروژه‌ای به نام «مریوان» توسط شرکت‌های وابسته به یکی از نهاد‌های نظامی و تحت نظیر وزیر دفاع در نیمه دهه ۷۰ ساخته شده است.

این سازمان مدعی شد که این سایت بخشی از برنامه ارگان مسئول پروژه نظامی سازی برنامه هسته‌ای حکومت ایران به نام سازمان پژوهش‌های نوین دفاعی (سپند) است که در دهه ۱۹۹۰ به اسم «آماد» شناخته می‌شد. این سازمان تروریستی در گزارش خود مدعی شده که سایت آباده «مشابه سایر سایت‌های اصلی» که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی درخواست بازدید و نمونه‌برداری از آن‌ها کرده «پاکسازی» شده است؛ به گونه‌ای که در جولای ۲۰۱۹ از سوی نهاد‌های نظامی ایران تخریب شده و با گذشت بیش از یک سال در ۲۶ اگوست ۲۰۲۰ اجازه دسترسی به آن صادر شده است.

یک سال بعد از این گزارش‌ها، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، وجود این سایت را تحت عنوان سایت‌های مشکوک اعلام نشده، تایید کرد. در همه گزارش‌های آژانس بعد از این تاریخ از ایران خواسته شده درباره این سایت و دو سایت مشکوک دیگر پاسخ بدهد. سال ۹۹ آژانس در گزارشی اعلام کرد ایران اجازه بازدید از دو سایت مشکوک را به بازرسان نداده است. دعوای ایران و آژانس از این تاریخ بالا گرفت و کار به جایی رسید که شورای حکام دو قطعنامه علیه ایران صادر کرد و در هر دو به «عدم پاسخ‌دهی معتبر ایران به‌لحاظ فنی» در مورد آثار اورانیوم یافت‌شده در سه سایت اعلام نشده اشاره کرد.

ایران به کرات گفته همه موارد مرتبط با این سه سایت هسته‌ای به قبل از سال ۲۰۱۵ و امضای توافق هسته‌ای بر می‌گردد. به عقیده ایران در جریان امضای توافق هسته‌ای در سال ۲۰۱۵، ابعاد نظامی پرونده ایران به طور کامل مورد بررسی و مختومه شده است؛ از این جهت ایران تعهدی به پاسخگویی درباره پرونده‌ای که مختومه شده ندارد.

با این وجود «رافائل گروسی» مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در گزارش چهارم مارس ۲۰۲۳ (اسفند ۱۴۰۱) یک‌بار دیگر موضوع پرونده سه سایت هسته‌ای اعلام نشده را پیش کشید. در مقدمه گفته شده این گزارش برای توضیح درباره اقدامات و تعاملات آژانس با ایران برای روشن شدن اطلاعات مربوط به پادمان و سایت‌های اعلام نشده‌ای است که آژانس در آن‌ها ذرات اورانیوم غنی‌شده کشف کرده است.

در بخش مربوط به سه سایت هسته‌ای اعلام نشده؛ آژانس مدعی شده تاریخ کشف سایت آباده به سال ۲۰۲۰ بر می‌گردد و با وجود اینکه از این تاریخ آژانس به کرات به ایران فرصت توضیح درباره این سایت و دو سایت دیگر اعلام نشده را داده، اما ایران با وجود نشست‌های متعدد در تهران و وین هیچ توضیح فنی قابل اعتنایی ارائه نکرده است.

در بخشی که به طور خاص به سایت آباده اختصاص پیدا کرده، رافائل گروسی در گزارش خود این سایت را با نام «مریوان» معرفی کرده وگفته «آژانس به اطلاعاتی دست پیدا کرده که نشان می‌دهد ایران در سال ۲۰۰۳ قصد داشته از این سایت برای انبار مواد هسته‌ای جهت آزمایش‌های انفجاری استفاده کند.»

در گزارش گروسی به دسترسی‌های تکمیلی به سایت «مریوان» یا همان آباده در آگوست ۲۰۲۰ اشاره شده و گفته بعد از این دسترسی‌ها، آژانس نمونه‌های محیطی خاصی را برداشته و نتایج تحلیل این نمونه‌ها ثابت کرده که ذرات اورانیوم با منشا انسانی در این منطقه وجود داشته است. به ادعای گروسی، بررسی همه اطلاعات پادمانی آژانس مرتبط با سایت آباده، با این ادعا که ایران در حال آزمایش‌های انفجاری در این محل بوده مطابقت دارد.

بنا بر گزارش آژانس، در این سایت آزمایش‌های معمول انفجاری در رابطه با تست سپر برای آماده‌سازی جهت استفاده از چاشنی‌های نوترونی در محل دیگری نزدیک به این سایت صورت گرفته بوده است. آژانس در گزارش فوریه ۲۰۲۱ گفته بود این آزمایش‌های انفجاری به قبل از سال ۲۰۰۳ بر می‌گشته است.

حل معضل سایت‌های مشکوک بین ایران و آژانس چه فایده‌ای دارد؟

یکی از مسائل باقیمانده در احیای توافق هسته‌ای بین ایران و کشور‌های ۵+۱، موضوع پادمان است. یا حتی به اذعان کمال خرازی مشاور رهبر انقلاب در دی ماه ۱۴۰۱، پادمان تنها مساله باقیمانده برای بازگشت به برجام است. مدیرکل اژانس بین المللی انرژی اتمی در ژوئن ۲۰۲۲، سپتامبر ۲۰۲۲ و مارس ۲۰۲۳ تاکید کرده حل مساله پادمان با ایران منوط به ارائه توضیحات فنی قابل قبول درباره ذرات اورانیوم کشف شده در سه سایت هسته‌ای مشکوک است.

در گزارش اخیر آژانس آمده تا زمانی که ایران توضیحات فنی معتبری برای ذرات کشف شده اورانیوم ارائه نکند یا توضیحی درباره مواد یا تجهیزات آلوده در این مکان‌ها ارائه ندهد، آژانس قادر نیست صحت و کامل بودن اعلامیه‌های ایران تحت پادمان را تایید کند. به این ترتیب حل پرونده یکی از این سایت‌ها به معنای نزدیک شدن دو طرف به توافق بر سر آخرین حلقه گمشده احیای برجام است.

سایت تورقوزآباد و سایت ورامین

همچنان پرونده دو سایت دیگر باز است. سایت تورقوزآباد و سایت ورامین هر دو در گزارش‌های آژانس به عنوان سایت‌های اعلام نشده ذکر شده‌اند. در گزارش آژانس بین‌لمللی انرژی اتمی به اطلاعاتی مربوط به اواخر سپتامبر ۲۰۱۸ استناد شده که ادعا شده سایت تورقوزآباد محل ذخیره‌سازی مواد هسته‌ای و تجهیزات بوده است. از اوایل نوامبر ۲۰۱۸ به بعد، آژانس مدعی شده از طریق تجزیه و تحلیل تصاویر ماهواره‌ای تجاری موجود به این نتیجه رسیده که فعالیت‌های تخریبی و محوطه‌سازی در این محل آغاز شده است.

در این گزارش آمده «آژانس در دسترسی‌های تکمیلی به سایت تورقوزآباد در فوریه ۲۰۱۹، نمونه‌های محیطی خاص را برداشته که نتایج تحلیل این نمونه‌ها نشان‌دهنده وجود ذرات اورانیوم طبیعی متعدد با منشاء انسانی و ذرات تغییر یافته ایزوتوپی، از جمله ذرات اورانیوم با غنای پایین حاوی U-۲۳۶ و ذرات اورانیوم کمی ضعیف شده بوده است.»

از نظر آژانس این ذرات نیاز به توضیح از سوی ایران داشته است. آژانس به این نتیجه رسیده که برخی ظروف ذخیره‌سازی در تورقوزآباد حاوی مواد یا تجهیزات هسته‌ای بودند که به شدت به مواد هسته‌ای یا هر دو آلوده شده بودند. ارزیابی آژانس این بوده که برخی از کانتینر‌های ذخیره‌سازی در تورقوزآباد از محل ناپدید شدند و برخی دیگر برداشته شده و در سال ۲۰۱۸ و به مکان نامعلومی منتقل شده‌اند.

در مورد سایت وارمین هم گزارش آژانس در مارس ۲۰۲۳ نشان می‌دهد این سایت برای ذخیره‌سازی مواد هسته‌ای یا فعالیت‌های مرتبط با هسته‌ای از جمله فعالیت‌های تحقیق و توسعه مرتبط با چرخه سوخت هسته‌ای بین سال‌های ۱۹۹۹ تا ۲۰۰۳ مورد بهره‌برداری قرار گرفته است. آژانس مدعی است که این مکان در سال ۲۰۰۴ تغییرات زیادی کرده و بیشتر ساختمان‌های آن تخریب شده‌اند.

گزارش گروسی نشان می‌دهد آژانس به این سایت هم در آگوست ۲۰۲۰ دسترسی پیدا کرده و موفق شده نمونه‌برداری کند. نتایج نمونه‌برداری‌های آژانس حاکی از وجود ذرات اورانیوم با منشا انسانی بوده که به همین دلیل به توضیحات ایران نیاز‌مند است. بر اساس این گزارش، ارزیابی‌های آژانس حاکی است که ورامین یک نیروگاه در مقایس آزمایشی اعلام نشده بین سال‌های ۱۹۹۹ تا ۲۰۰۳ بوده که برای فرآوری سنگ اورانیوم و تبدیل آن به اکسید اورانیوم، و تولید UF۴ و UF۶ در مقیاس آزمایشگاهی مورد بهره برداری قرار می‌گرفته است.

آژانس در مورد سایت ورامین مدعی شده که برخی کانتینر‌های حاوی مواد هسته‌ای در نهایت به تورقوزآباد منتقل شده بودند، اما فعالیت‌هایی که به نظر آژانس در ورامین انجام شده، وجود ذرات اورانیوم با ایزوتوپ‌های مختلف در تورقوزآباد را توجیه نمی‌کنند.