تنش‌زدایی محدود و شکننده میان ایران و آمریکا

رویداد۲۴ ان بی سی نیوز در گزارشی در این باره نوشته است: نشانه‌های بسیاری وجود دارد مبنی بر اینکه هم ایران و هم ایالات متحده در هفته‌ها و ماه‌های اخیر گام‌هایی برای کاهش تنش‌ برداشته‌اند، اگرچه این پروسه را می توان آزمایشی خواند و شاکله توافق برای این تنش زدایی می تواند به راحتی فرو بریزد.

مقامات غربی و تحلیلگران منطقه ای به کاهش اندک سرعت ایران در غنی سازی اورانیوم 60 درصد ، کاهش حملات گروه های مورد حمایت ایران به نیروهای آمریکایی در عراق و سوریه، افزایش صادرات نفت ایران و توافق مبادله زندانیان که به نظر می رسد نزدیک به اتمام است، اشاره می کنند.

اریک بروئر، مقام سابق اطلاعاتی ایالات متحده که در زمینه منع اشاعه هسته ای کار می کند در این باره می گوید: «به نظر می‌رسد تنش‌زدایی محدود و آزمایشی میان دو کشور در جریان است. اما دلایل و محرک های بسیاری وجود دارد که می تواند این روند را تخریب کرده و ناتمام بگذارد. آینده این پروسه مشخص نیست.»

دو منبع آگاه به این موضوع به شرط محفوظ ماندن اسامی به ما می گویند: گرم شدن نسبی روابط هرچند محدود و شکننده است نتیجه تفاهم بین دو دولت برای اجتناب از بحران در ماه های آینده طراحی شده است، در حالی که درها را برای مذاکرات احتمالی بر سر برنامه هسته ای ایران باز نگه می دارد.

فایده این سیاست موقت برای ایالات متحده چیست؟ برای کاخ سفید، چنین ترتیباتی زمان می‌خرد و از رویارویی احتمالی تهران و واشنگتن در طول مبارزات انتخابات ریاست‌جمهوری 2024 جلوگیری می‌کند. برای تهران این توافق موقت،  فرصتی برای تنفس موقت از تحریم‌های گسترده‌تر آمریکا و تمرکز بر مشکلات داخلی خود فراهم می‌کند.

مقامات ایالات متحده بارها تاکید کرده اند که هیچ «معامله» ای بین تهران و واشنگتن وجود ندارد. هر گونه توافق رسمی منجر به الزام اجرای قانون ایالات متحده می شود که کنگره را ملزم به تصویب هرگونه توافق جدید با ایران می کند.

یکی از نشانه‌های کاهش تنش بین ایران و ایالات متحده، کاهش تبادل آتش میان نیروهای آمریکایی و نیروهای مورد حمایت ایران در عراق و سوریه است که در گذشته دولت بایدن را به انجام حملات هوایی واداشت.

مایکل نایتز، تحلیلگر مؤسسه واشنگتن برای سیاست خاور نزدیک، می گوید: «نیروهای مورد حمایت ایران در کشورهایی مانند عراق و سوریه بسیار کندتر عمل می کنند. آنها این روزها اغلب مستقیماً با نیروهای آمریکایی  رو به رو نمی شوند.

سرلشکر متیو مک فارلین که در آن زمان بر نیروهای تحت رهبری آمریکا در عراق و سوریه نظارت می کرد، ماه گذشته به خبرنگاران گفت که به مدت 110 روز هیچ حمله ای از سوی شبه نظامیان مورد حمایت ایران به پایگاه های آمریکا در سوریه و حمله ای به نیروهای ائتلاف در پایگاه های عراق به مدت 14 ماه صورت نگرفته است.

در مورد برنامه هسته‌ای ایران، تهران تصمیم گرفته است که کار غنی‌سازی 60 درصد خود را اندکی کند کند، اگرچه ذخایر مواد شکافت‌پذیر هسته‌ای آن همچنان در حال افزایش است. به گفته دو منبع آگاه با گزارش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، ایران سرعت غنی‌سازی اورانیوم خود را تا خلوص 60 درصد تنها یک قدم با عیار 90 درصدی مورد نیاز برای ساخت سلاح هسته‌ای فاصله دارد، کاهش داده است.

کارشناسان معتقدند که این اقدام به عنوان یک سیگنال سیاسی عمل می کند، اما نشان دهنده هیچ پیشرفتی در جهت محدود کردن پتانسیل ایران برای ساخت بمب اتمی نیست.  ایران اکنون اورانیوم با درجه نزدیک به تسلیحات کافی برای ساخت حداقل سه سلاح هسته‌ای و یک انبار اورانیوم غنی‌شده با 20 درصد برای توسعه بیشتر توانمندی خود دارد.

هنری روم، از مؤسسه واشنگتن می‌گوید: «تحول رخ داده در غنی سازی ایران از حیث خطر هسته ای چیز زیادی را تغییر نمی دهد. ایران در یک حوزه از سرعت کار کاسته، اما می تواند این کاهش را در حوزه های دیگر جبران کند و این نکته را باید در نظر داشت که هنوز تغییری در برنامه کلی فعالیت های هسته ای ایران صورت نگرفته است.

بیشتربخوانید: توافق بزرگ ایران و آمریکا در راه است؟

گرچه تحریم های ایالات متحده همچنان به اعمال فشار بر اقتصاد ایران ادامه می دهد، صادرات نفت تهران در سال جاری به طور پیوسته افزایش و در ماه اوت به حدود 1.85 میلیون بشکه در روز رسیده است. درآمد نفتی که عمدتاً حاصل صادرات به چین و سایر مشتریان آسیایی است، به سرپا نگه داشتن اقتصاد ایران کمک می کند.

منتقدان در واشنگتن دولت بایدن را متهم کرده اند که اجرای تحریم های نفتی  را برای کاهش تنش با ایران  سست کرده است. مقامات ایالات متحده در اظهارنظرهای عمومی هرگونه تسهیل در اجرای تحریم ها را رد کرده اند. تنها یک حادثه در تنگه  هرمز، شریان حیاتی برای تجارت جهانی و محموله‌های نفت، می‌تواند آغازگر بحران دیگری با ایران باشد و به هر چشم‌انداز کاهش محدود تنش‌ها پایان دهد.

هنوز مشخص نیست که آیا واشنگتن و تهران تعهدات قاطعی در مورد امنیت محموله های نفتی در خلیج فارس داده اند یا خیر، از جمله اینکه آیا مقامات ایالات متحده به دستور توقیف نفتکش هایی که ادعا می شود نفت قاچاق ایران را حمل می کنند، ادامه می دهند یا خیر. توقیف‌های قبلی ایالات متحده باعث انتقام‌جویی شده و ایران در واکنش به آن نفت‌کش‌ها را در خلیج فارس تصرف کرده یا برای آنها دردسرهایی ایجاد کرده است.

علی واعظ از گروه بین المللی بحران می گوید: «به نظر نمی رسد بعد دریایی در این تفاهم گنجانده شود. این یک نقطه تنش است که می تواند کل این تفاهم تنش زدایی را از بین ببرد.»

مقامات ایالات متحده در سال جاری نزدیک به یک میلیون بشکه نفت ایران را که گفته می شود به مقصد چین در کشتی سوئز راجان، یک نفتکش با پرچم جزایر مارشال،  بوده مصادره کرده اند.  ایران در تلافی این اقدام در بهار گذشته  دو تانکر نفت را در نزدیکی تنگه هرمز توقیف کرد.

در همین حال، مقامات آمریکایی امیدوارند که توافق مبادله زندانیان با ایران ظرف چند روز به پایان برسد و آزادی پنج شهروند آمریکایی راه را برای دیپلماسی بیشتر با ایران باز کند.

بر اساس این قرارداد، پنج آمریکایی بازداشت شده در ایران در ازای پنج ایرانی بازداشت شده در ایالات متحده آزاد می شوند و تهران به حدود 6 میلیارد دلار درآمد نفتی که در بانک های کره جنوبی مسدود شده، دسترسی پیدا می کند.

این پنج زندانی آمریکایی به عنوان اولین گام در توافق مبادله در حبس خانگی قرار گرفته اند، در حالی که وجوه در کره جنوبی به ارزهای مختلف تبدیل شده و به بانک مرکزی قطر منتقل می شود. این وجوه فقط برای خرید غذا، دارو یا سایر اهداف بشردوستانه مجاز توسط تحریم های ایالات متحده استفاده می شود.

به گفته کارشناسان، تبادل زندانیان و تنش‌زدایی آشکار بین دو کشور می‌تواند امکان تجدید مذاکرات هسته‌ای بین ایران و قدرت‌های جهانی را احتمالاً در ماه جاری یا در اکتبر فراهم کند. به گفته کارشناسان نه تهران و نه واشنگتن آمادگی ندارند با انتخابات ریاست جمهوری آمریکا در نوامبر 2024 وارد مذاکرات اساسی شوند، اما دو طرف ممکن است بتوانند در مورد خطوط بالقوه یک توافق در آینده بحث کنند. تلاش‌ها برای احیای توافق هسته‌ای 2015، معروف به برنامه جامع اقدام مشترک (برجام)، سال گذشته پس از ماه‌ها مذاکره با شکست مواجه شد.

کندی اخیر ایران در کار غنی سازی گام نسبتا مثبتی است اما دولت جو بایدن باید در مذاکرات آینده با ایران  برای نظارت و بازرسی های بیشتر توسط آژانس انرژی اتمی سازمان ملل متحد بر فعالیت های هسته ای ایران فشار بیاورد تا مطمئن شود جامعه بین المللی تصویر روشنی از فعالیت های هسته ای تهران دارد.

کلسی داونپورت، مدیر بخش منع اشاعه در اندیشکده انجمن کنترل تسلیحات با اشاره به اینکه دولت بایدن باید بر نظارت بیشتر و دسترسی بیشتر تمرکز کند می گوید: این سیاست اطمینان بیشتری را ایجاد می کند که ایران موادی مانند سانتریفیوژها را به یک تاسیسات مخفی منتقل نمی کند.»

ایران هنوز دسترسی آژانس بین المللی انرژی اتمی به ضبط‌های دوربین‌های ویدئویی در برخی از سایت‌های هسته‌ای را فراهم نکرده است و به بازرسان سازمان ملل اجازه بازدید از برخی سایت‌های برنامه هسته‌ای خود را ، از جمله سایت جدیدی که برای ساخت سانتریفیوژها استفاده می‌شود، نداده است.  ایران می گوید که پروژه هسته ای اش صرفا برای اهداف غیرنظامی و صلح آمیز است و هدفش ساخت سلاح هسته ای نیست.