اخبار احیای برجام چقدر جدی است؟

رویداد۲۴ لیلا فرهادی: حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران گفته ژاپن ابتکاری را برای احیای توافق هسته‌ای پیشنهاد کرده است. عبداللهیان در گفتگو با خبرگزاری ژاپنی کیودو اعلام کرده که پیشنهاد ژاپن با «منافع ایران» همسو است و تهران به آن نگاه مثبت خواهد داشت.

وی با بیان اینکه ما از نقش سازنده ژاپن در احیای توافق هسته‌ای حمایت می‌کنیم، آمریکا، انگلیس، فرانسه و آلمان را به داشتن «مطالبات بیش از حد» متهم کرد که پیشرفت مذاکرات را به تاخیر انداخته‌اند. وزیر امور خارجه همچنین دلیل این تاخیر را «دخالت» در مسائل داخلی ایران دانست.

عبداللهیان روز سه‌شنبه پس از بازگشت از نیویورک به خبرگزاری رسمی ایران، ایرنا گفته بود که سلطان هیثم بن طارق عمان هم در تلاش برای احیای توافق هسته‌ای است. با این حال، وی تاکید کرد که ابتکار پیشنهادی عمان ابزاری برای تسریع و بازگرداندن همه طرف‌ها به تعهدات خود بدون تدوین برنامه یا متن جدید است.

گزارش‌هایی درباره چراغ سبز رهبری به مذاکره کنندگان هسته‌ای برای مذاکره مستقیم با آمریکا هم منتشر شده که اگرچه توسط وزارت امور خارجه ایران تکذیب شده، اما نشان از وجود برای تغییرات در سیاست‌های جمهوری اسلامی در خصوص احیای برجام داشته است.

انریکه مورا معاون مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا که مسئول مذاکره از طرف این اتحادیه با علی باقری کنی معاون سیاسی وزارت خارجه و سرتیم مذاکره‌کنندگان دولت رئیسی است، بار دیگر تاکید کرده برجام جایگزینی ندارد.

مورا تصویر آخرین مذاکره خود با طرف‌های ایرانی در جاشیه نشست سازمان ملل در نیویورک را منشتر کرده و گفته با آقای علی باقری و نماینده آمریکا و اروپایی‌ها دیدار کردم و نتیجه‌گیری من این است که سیاست اتحادیه اروپا که تنها با رسیدن به یک توافق جامع در مورد محدودیت‌های قابل راستی‌آزمایی برای برنامه هسته‌ای ایران از طریق نظارت قابل توجه آژانس بر رفع تحریم‌ها است، مورد حمایت قرار گرفت. به گفته مورا همچنین شروط در مورد همکاری هسته‌ای برای اجازه دادن به ایران به منظور داشتن یک صنعت هسته‌ای شفاف از جمله تحقیقات در این زمینه مورد حمایت است.

در کنار این تحولات، ظاهرا ایران حسن نیت طرف آمریکایی را با یک درخواست در نیویورک محک زده و به در بسته خورده است. ایالات متحده درخواست وزیر امور خارجه ایران برای سفر به واشنگتن را در هفته گذشته رد کرد و دلیل آن را نگرانی در مورد کارنامه تهران از جمله بازداشت شهروندان آمریکایی خوانده است.

«متیو میلر» سخنگوی وزارت امور خارجه، روز دوشنبه در یک نشست خبری روزانه گفت که امیرعبداللهیان به دنبال سفر به دفتر حفاظت منافع ایران در واشنگتن پس از مجمع عمومی سازمان ملل بوده است. میلر به خبرنگاران گفته «آن‌ها این درخواست را مطرح کردند و وزارت امور خارجه آن را رد کرد.»

او گفت: «ما موظفیم به مقامات ایرانی و دیگر مقامات دولت‌های خارجی اجازه دهیم برای حضور درسازمان ملل به نیویورک سفر کنند. اما تعهدی نداریم که به آن‌ها اجازه سفر به واشنگتن دی‌سی را بدهیم.» و در ادامه با لحنی تند، اتهاماتی را به ایران وارد کرده و گفته «با توجه به بازداشت غیرقانونی شهروندان آمریکایی توسط ایران، با توجه به حمایت ایران از تروریسم، ما معتقد بودیم اجابت این درخواست مناسب یا ضروری نیست.»

در ایران البته خبری از مذاکره نیست؛ سردار سلامی فرمانده سپاه نسبت به اعتماد به «دشمنان» هشدار داده و گفته دشمنان تصورات و محاسبات نادرستی داشتند که منجر به شکست آن‌ها شد.

بیشتر بخوانید: مذاکره با آمریکا؛ از شایعه تا واقعیت؟

بند غروب برجام

برخی محافل دلیل این تحولات را نزدیک شدن به یک تاریخ مهم در برجام می‌دانند. تاریخ انقضای بند معروف به «بند غروب برجام» نزدیک است. ۱۸ اکتبر بر اساس زمان‌بندی اشاره شده در مفاد برجام بسیاری از مهمترین تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران منقضی خواهد شد و ایران قادر به خرید و فروش بخش قابل توجهی از تسلیحات متعارف خواهد شد. برخی رسانه‌ها معتقدند ایران در آستانه این تاریخ برای احیای برجام به تکاپو افتاده چرا که جایگزین غرب برای توقف ایران خطرناک است. کشور‌های عضو برجام با همین فرمان اجازه انقضای تجریم‌های تسلیحاتی را نخواهند داد و برای جلوگیری از چنین اتفاقی دست به دامن بند دیگری از برجام خواهند شد. بندی که به آن‌ها اجازه «اسنپ بک» می‌دهد.

نشانه تمایل ایران برای به نتیجه رساندن مذاکرات، به ثمر رسیدن ماه‌ها دیپلماسی بین واشنگتن و تهران برای توافق مبادله زندانیان بود. رسانه‌های غربی از ترتیبات غیررسمی برای تنش‌زدایی بین دو طرف خبر داده‌اند که شامل توقف حملات به نیرو‌های آمریکایی در منطقه، کند کردن غنی‌سازی اورانیوم ایران و توقف ارسال پهپاد‌ها به روسیه بوده است.

همه این‌ها در حالی است که با روی کار آمدن دولت رئیسی، پیشرفت مذاکرات متوقف شده بود. مذاکرات غیرمستقیم واشنگتن و تهران در آوریل ۲۰۲۱ آغاز شد، اما این مذاکرات در جریان انتخابات ریاست جمهوری ایران به مدت پنج ماه متوقف شد.

ایران پس از پیروزی ابراهیم رئیسی وارد دور جدیدی از مذاکرات شد، اما این مذاکرات در مارس ۲۰۲۲، و پس از آغاز جنگ روسیه و اوکراین شکست خورد. مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا در سپتامبر سال گذشته پیش‌نویسی را برای به نتیجه رساندن مذاکرات پیشنهاد کرد، اما تلاش‌های وی بی‌نتیجه ماند. از جمله خواسته‌های مداوم تهران، بسته شدن پرونده پادمان و تحقیقات مورد سه سایت مخفی بوده است. قبل از شهریور ماه سال گذشته و توقف مذاکرات به دلیل آغاز اغتراضات د ایران به نظر می‌رسید تنها مساله باقیمانده بین ایران و اعضای برجام، مساله پادمان است. کمال خرازی رئیس شورای راهبردی سیاست خارجی و مشاور رهبری شهریور سال گذشته گفته بود تنها مساله باقی‌مانده پادمان است و اگر این حل شود ایران آمادگی دارد به همه تعهداتش برگردد.

با این حال ماه‌ها مذاکره علنی و غیرعلنی با آژانس برای راضی کردن آن‌ها نتیجه نداده است. آژانس بین المللی انرژی اتمی اخیرا از عدم پیشرفت در دستیابی به تفاهم با ایران در مورد این سایت‌ها انتقاد کرده است. ایران به تازگی مجوز شماری از بازرسان آژانس را لغو کرده است. ایالات متحده، بریتانیا، فرانسه و آلمان در بیانیه مشترکی از ایران خواسته‌اند «فورا» در تصمیم خود تجدیدنظر و «به طور کامل» با آژانس همکاری کند.

میانجی‌گری بی‌نتیجه ژاپن برای مذاکرات ایران و آمریکا

در چنین شرایطی بار دیگر ایران از میانجی‌گری ژاپن حرف زده است. اتفاقی که یک بار در دوران ریاست جمهوری ترامپ هم رخ داده بود. «شینزو آبه» نخست وزیر فقید ژاپن در اولین سفر یک نخست وزیر ژاپنی به ایران بعد از انقلاب تلاش کرد قدمی برای احیای برجام بردارد، اما نامه او از طرف رئیس جمهور آمریکا به مقصد نرسید.

امید‌ها به میانجی‌گری ژاپن در دوران نخست وزیری آبه بالا بود چرا که به زعم رسانه‌های آمریکایی رابطه او با ترامپ، رابطه خاص و عجیبی بود. خبرگزاری پولیتیکو سال ۲۰۱۷ گزارشی منتشر کرده بود و با لحنی طنزآمیز گفته بود ترامپ هر روز صبح که از خواب بیدار می‌شود با شینزو آبه تماس می‌گیرد و به اختلاف ساعت توکیو واشنگتن بی‌توجه است. همزمان آبه اولین نخست وزیر ژاپن تبدیل شده بود که به تهران سفر کرد. همین ویژگی‌های شینزو آبه می‌توانست بر نتیجه میانجی‌گری اثر بگذارد.

میانجی‌گری ژاپن در دوره گذشته با همه این پتانسیل‌ها بی‌نتیجه مانده و در حال حاضر ژاپن فاقد این توانایی‌هاست. برخی گزارش‌ها هم نشان می‌دهد ایران پول‌های بلوکه شده‌ای در ژاپن دارد. هرچند رئیس جمهور در نشست خبری با رسانه‌ها اظهاراتش درباره پول‌های بلوکه شده ایران در این کشور شرق آسیا را اصلاح کرد، اما بعدا در نیویورک بار دیگر به این گمانه دامن زد.

رئیسی در نشست خبری پایانی با رسانه‌های خارجی و آمریکایی در نیویورک درخصوص پول‌های بلوکه شده این کشور در توکیو گفت: در دیدار با نخست وزیر ژاپن درباره اموال بلوکه شده ایران در این کشور صحبت‌هایی مطرح شد. نباید اموال ایران در ژاپن با منعی مواجه شود بلکه باید آزاد شود تا ایران نیازهایش را توسط دارایی‌های خود مرتفع کنند، نخست وزیر ژاپن قول همکاری و پیگیری در این زمینه را داده‌اند.