چرا حضور ایران در نشست فوق‌العاده کشورهای مسلمان در ریاض مهم است؟

رویداد۲۴ لیلا فرهادی ابراهیم رئیسی اولین رئیس جمهو ایران است که بعد از ۱۱ سال به عربستان سعودی سفر می‌کند. آخرین بار مرداد ماه ۱۳۹۱ محمود احمدی‌نژاد برای شرکت در نشست سران کشور‌های اسلامی به ریاض سفر کرده بود. ریاض قرار است روز شنبه میزبان کشور‌های اسلامی و عربی در نشست فوق‌العاده‌ای درباره وضعیت غزه باشد. این نشست در ابتدا قرار بود در قالب دو نشست‌های سازمان همکاری‌های اسلامی و اتحادیه عرب برگزار شود اما هر دوی این نشست‌ها تلفیق شدند و به یک نشست واحد تبدیل شد.

چرا نشست فوق‌العاده ریاض مهم است؟

نشست روز شنبه ریاض به دلایل مختلف اهمیت دارد. یکی از این دلایل، جمع سران کشور‌هایی است که سال‌ها با هم خصومت داشته‌اند. رئیس جمهور ایران و سوریه بعد از چندین سال درگیری با عربستان به این نشست دعوت شده‌اند.

این اولین سفر رئیس جمهور ایران به عربستان بعد از یازده سال تیرگی روابط است. سال ۱۳۹۲ یعنی نخستین سال ریاست جمهوری حسن روحانی و دو سال قبل از حادثه سفارت عربستان و قطع کامل روابط دیپلماتیک دو کشور، حسن روحانی قرار بود در اولین حج واجب بعد از ریاست جمهوری شرکت کند، اما این اتفاق رخ نداد. آن زمان برخی منابع آگاه عربی مدعی شده بودند که ایران برای سفر روحانی به عربستان سعودی یک «شرط سنگین» تعیین کرده بود. بر اساس گزارش‌های منتشر شده ایران از عربستان خواسته بود رئیس سازمان اطلاعاتش را برکنار کند. دلیل ایران برای این درخواست، نقش «بندر بن سلطان» رئیس وقت سازمان اطلاعات عربستان در عراق، سوریه و لبنان عنوان شده بود.

این زمان مصادف بود با مذاکرات هسته‌ای ایران و آمریکا و یک‌ماه قبل از تماس تلفنی ۱۵ دقیقه‌ای حسن روحانی با باراک اوباما. منابع عربی می‌گویند یکی از شروط ایران برای عربستان این بوده که سعودی‌ها در برقراری روابط ایران و آمریکا کارشکنی نکنند. سپتامبر همان سال سعودی‌ها در اعتراض به سخنان اوباما در سازمان ملل در رابطه با ایران، سخنرانی خود را انجام ندادند و به حالت قهر نیویورک را ترک کردند.

ده سال آینده روابط دو کشور هر روز تیره‌تر شد. حمله به سفارت عربستان در تهران و آتش زدن کنسولگری این کشور در مشهد به روابط دیپلماتیک دو کشور هم خاتمه داد و تا هفت سال بعد روابط تهران و ریاض به پایین‌ترین سطح خود نزول کرد. اسفندماه سال گذشته با میانجی‌گری چین، ایران و عربستان روابط دیپلماتیک‌شان را از سر گرفتند بنابراین سفر ابراهیم رئیسی به ریاض با توجه به سابقه درگیری‌ها اهمیت قابل توجهی دارد.

به جز ایران، رئیس جمهور سوریه هم بعد از یازده سال تعلیق به نشست اتحادیه عرب دعوت شده است. روابط سوریه و عربستان بعد از آغاز جنگ داخلی در سوریه و حمایت عربستان از گروه‌های مخالف اسد قطع شد و تا همین ماه‌های گذشته که ریاض خواستار توقف خصومت و بازگشت سوریه به اتحادیه کشور‌های عربی شد، روابط تیره بود. یکی از دلایل بهبود روابط ریاض و دمشق، حل اختلافات بین ایران و عربستان بود. ایران و روسیه اصلی‌ترین شرکای بشار اسد در جنگی بودند که با بهار عربی آغاز شد. با بازگشایی مجدد سفارت ایران و عربستان در دو کشور، روابط ریاض با دمشق هم ترمیم شد.

یکی دیگر از دلایل اهمیت نشست ریاض، «موضوع» آن است. در این نشست کشور‌هایی که در دو بلوک به رهبری ایران و عربستان سال‌ها با هم درگیری و تخاصم داشته‌اند قرار است حول یک محور یعنی درگیری در غزه به اتفاق نظر برسند. این در حالی است که کشور‌های عربی یکی پس از دیگری در سال‌های اخیر طی طرح آمریکایی موسوم به «پیمان ابراهام» با اسرائیل وارد فرآیند عادی‌سازی روابط شده‌اند. امارات و بحرین به طور رسمی پیمان را امضا کرده و پرواز‌های مستقیم به تل‌آویو را هم راه‌اندازی کردند و عربستان در صف عادی‌سازی روابط قبل از حمله ۷ اکتبر حماس به اسرائیل قرار داشت.

تمامی کشور‌های حاضر در نشست روز شنبه بر اصل «آتش‌بس فوری در غزه» اتفاق نظر دارند. «حسام زکی» معاون دبیرکل اتحادیه عرب درباره هدف این نشست گفته سازمان با این نشست در صدد است که نشان دهد جهان عرب چگونه در عرصه بین‌المللی برای متوقف کردن تهاجم و حمایت از فلسطین اقدام می‌کند و چطور هرگونه اشغالگری اسرائیل را محکوم کرده و خواستار پاسخگو شدن اسرائیل در برابر جرائمش است.

خبرگزاری رسمی عربستان سعودی در توضیح دلایل تشکیل این نشست گفته سران کشور‌های مهمان قرار است بر نیاز به پایان دلایل درگیری که در واقع ریشه در اشغالگری اسرائیل دارد، تاکید کنند و خواستار پایان دادن به درگیری‌ها بر اساس راه حل دو کشوری و تضمین حق مردم فلسطین برای ایجاد یک دولت مستقل بر اساس مرز‌های سال ۱۹۶۷ با پایتختی اورشلیم غربی شوند.

اهمیت حضور ایران در نشست ریاض چیست؟

اهمیت حضور ایران در نشست ریاض در جایی است که ایران مجبور است در نهایت درباره راه حل مورد نظر کشور‌های عربی موضع‌گیری رسمی کند. ایران در رویکردش در قبال اسرائیل با سایر کشور‌های اسلامی و عربی منطقه تفاوت قابل توجهی دارد. جمهوری اسلامی ایران، اسرائیل را به‌طور کلی به رسمیت نمی‌شناسد و در نتیجه با طرحی که کشور‌های عربی و اسلامی به اتفاق از آن حمایت می‌کنند یعنی راه حل دو کشوری مخالف است با این حال به نظر نمی‌رسد اینبار قصد اعلام مخالفت جدی داشته باشد.

اتحادیه عرب در نخستین روز‌های درگیری حماس و اسرائیل پیش‌نویس قطعنامه را در مجمع عمومی سازمان ملل به تصویب رساند و طی آن خواستار توقف درگیری‌ها و بازگشت طرفین به مذاکرات مربوط به بازگشت به مرز‌های ۱۹۶۷ و راه حل دو کشوری شد. ایران اگرچه هیچ یک از این دو را به رسمیت نمی‌شناسد، اما در قطعنامه مذکور با جهان عرب همراهی کرد و به قطعنامه رای مثتبت داد.

استدلال ایران در رای مثبت به راه حل دو کشوری و مرز‌های اسرائیل و فلسطین مبتنی بر مرز‌های سال ۱۹۶۷ این بود که در مقطع کنونی نباید میان کشور‌های مسلمان اختلاف افکنی می‌کرد در نتیجه در تدوین پیش‌نویس قطعنامه با اتحادیه عرب همراهی نکرد، اما در تصویب آن رای مثبت منفعلانه داد.

برخی منابع آگاه دیپلماتیک به رویداد۲۴ گفته‌اند که «همیشه مساله فلسطین و راه حل دو کشوری در محافل دیپلماتیک و سطح بالای ایران مطرح شده و این سوال همیشه وجود داشته که اگر همه کشور‌های عربی به راه حل دو کشوری رای بدهند و بر سر چگونگی آن با اسرائیل و غرب به توافق برسند، موضع ایران چه خواهد بود.»

این منبع آگاه گفته به اعتقاد او در موقعیتی که همه کشور‌های همسایه فلسطین با فلسطین و اسرائیل بر سر نحوه اجرای راه حل دو کشوری به اتفاق نظر برسند، ایران هم ناچارا با این راه‌حل کنار خواهد آمد هرچند استدلال ایران در رد این راه حل منطقی است و تاریخ انقضای این استدلال هیچ وقت به پایان نمی رسد. ایران بر این باور است که ایجاد دو کشور، یکی یهودی و یکی فلسطینی به معنای ایجاد یک آپارتاید مذهبی به صورت سازماندهی‌شده تحت عنوان یک کشور در منطقه است و چنین آپارتایدی قابل قبول نیست.

از سوی دیگر گفته می‌شود عربستان هم در موضوع غزه در ارتباط با ایران محتاطانه رفتار کرده است. فارین‌پالیسی چندی پیش در گزارشی گفته بود بن‌سلمان نمی‌خواهد در جنگ غزه به‌گونه‌ای عمل کند که خشم ایران را برانگیزد تا انصارالله دوباره مراکز جمعیتی عربستان سعودی را هدف قرار دهند.

از دیگر فاکتور‌هایی که نشست روز شنبه را مهم کرده مساله فروش نفت برخی کشور‌های مسلمان به اسرائیل است. ایران و حزب الله پیش از این خطاب به کشور‌های فروشنده نفت به اسرائیل هشدار داده و خواستار توقف این فرآیند شده بودند. آذربایجان و قزاقستان دو کشور مسلمانند که نفت اسرائیل را تامین می‌کنند. بالطبع این مساله باید در بیانیه پایانی نشست غزه مورد توجه قرار بگیرد، اما مشخص نیست چه واکنشی قرار است از سوی نمایندگان این کشور‌ها در نشست شاهد باشیم.

از سوی دیگر کشور‌های عربی هم با هم در مورد مساله اسرائیل هم نظر نیستند. سایت خبری «نیو عرب» از بروز اختلافات بین کشور‌های عربی عضو اتحادیه عرب بر سر برخی «بند‌های مهم» بیانیه مشترک خبر داده است. این سایت خبری گفته کشور‌های عربی به دلیل این اختلاف نظر قادر به اعلام یک موضع مشترک درباره حملات اسرائیل به غزه نیستند. بر اساس گزارش این رسانه، دلیل اصلی ادغام دو نشست شورای همکاری‌های اسلامی و اتحادیه عرب و برگزاری یک نشست تحت عنوان نشست اضطراری غزه همین اختلاف نظر‌ها در بین کشور‌های عربی بوده است.

در گزارش «العربی الجدید» آمده است که چهار «کشور تاثیرگذار» در اتحادیه عرب از پذیرش پیشنهاد‌هایی که اقدامات مشخصی را علیه اسرائیل ملزم می‌کند، ممانعت کرده‌اند و بند‌های غیرتعهدی مبهم‌تری را پیشنهاد کرده‌اند. ظاهرا یازده کشور بند‌های مهم را تایید کرده و ۴ کشور آن را رد کرده‌اند. گفته می‌شود بند‌های جنجالی عبارت بوده است از؛

۱) جلوگیری از استفاده از پایگاه‌های نظامی آمریکا و سایر پایگاه‌های نظامی در کشور‌های عربی برای تامین سلاح و مهمات اسرائیل
۲) تعلیق روابط دیپلماتیک، اقتصادی، امنیتی و نظامی اعراب با اسرائیل
۳) تهدید به استفاده از نفت و توان اقتصادی کشور‌های عربی برای فشار برای توقف تجاوز
۴) جلوگیری از پرواز هواپیما‌های غیرنظامی اسرائیل از حریم هوایی کشور‌های عربی
۵) تشکیل کمیته وزیران عربی که بلافاصله به نیویورک، واشنگتن، بروکسل، ژنو، لندن و پاریس سفر خواهد کرد تا درخواست اجلاس سران عرب برای توقف تجاوز اسرائیل به غزه را ابلاغ کند.

بر اساس این گزارش، لیبی پیشنهاد کرده بود بیانیه نهایی کنفرانس باید شامل بیانیه مشترکی در حمایت از حق مردم فلسطین برای مقاومت در برابر اشغالگری اسرائیل باشد. یازده کشوری که این بیانیه را تایید کرده بودند شامل فلسطین، سوریه، الجزایر، تونس، عراق، لبنان، کویت، قطر، عمان، لیبی و یمن می‌شدند. نام چهار کشوری که رای مخالف داده و سایر کشور‌هایی که رای ممتنع داده‌اند فاش نشده است. اتحادیه عرب ۲۲ عضو دارد. در بین کشور‌های باقیمانده دو کشور هم مرز فلسطین یعنی مصر و اردن و کشورهای بلوک عربستان سعودی یعنی امارات متحده عربی، بحرین، مراکش، سودان، موریتامی، کومور و جیبوتی دیده می‌شود.