بحرانی خطرناک‌تر از خشک شدن دریاچه ارومیه؛ چاه‌های عمیق قم ۹برابر شد
بر اساس آمارهای جهانی امروز بحران آب ۲.۵ میلیارد نفر را در دنیا تهدید می‌کند، تهدیدی که شاید از هر سلاح هسته‌ای یا کشتار جمعی برای بشر خطرناک‌تر باشد، انسان با دست بردن در چرخه آب روند آن را با اختلال مواجه کرده است.
مدیریت ناصحیح نعمتی که بخش عمده بدن انسان را تشکیل می‌دهد، در کشاورزی و صنایع حیاتی است و محیط زیستی سالم را برای ما و جانداران به ارمغان می‌آورد امروز در بسیاری از نقاط دنیا به بحران تبدیل شده است.
بحرانی که در مرکز ایران و درهمسایگی شهر قم نیز به شکل دیگری در حال رشد و گسترش است، گردوغبار و ریزگردها، تغییر اقلیم، شورشدن آب و خاک، از میان رفتن زیست‌بوم‌های طبیعی، نشست و رانش زمین، نابودی کامل کشاورزی، تخلیه روستاها و افزایش هزینه توسعه شهرها همه از جمله آسیب‌هایی است که در نتیجه مدیریت و برنامه‌ریزی ناصحیح در استفاده از منابع آبی سطحی و زیرزمینی حوضه آبخیز دریاچه نمک به وجود آمده است.
تحقق نیافتن حقابه‌های حوضه دریاچه نمک، حفر چاه‌های غیر مجاز و افزایش ۹ برابری چاه‌های عمیق ظرف سه دهه سبب شده است که شیره جان این منطقه کشیده شود تا ما امروز از وضعیت این منطقه با عنوان «بحران» یاد کنیم که ۲۵ درصد جمعیت کشور را تحت تأثیر خود قرار خواهد داد.
رشد بحرانی مغفول در مرکز کشور
مدیر کل حفاظت محیط زیست استان قم، بحران دریاچه نمک بحران را بحران مغفولی نامیده و معتقد است که در سالهای اخیر شاهد افزایش تعداد روزهای گرد و غبار بوده‌ایم که نشان از شدت یافتن روز به روز این بحران است و نیاز به مشارکت و پویش مردمی برای احیای این منطقه احساس می‌شود.
سید رحمان دانیالی از بیشتر بودن کسری حوزه آبریز دریاچه نمک به نسبت دریاچه ارومیه هم خبر داد و گفت: بحران دریاچه نمک به مراتب خطرناک‌تر و حساس‌تر از بحران دریاچه ارومیه است که روند افزایشی ریزگردها در آینده نزدیک برای کانون‌های جمعیتی مرکز کشور فاجعه بار خواهد بود.
به گفته دانیالی تالاب‌های قم را بیش از ۱۰ درصد از وسعت جغرافیایی استان را تشکیل می‌دهند که برای احیای دریاچه نمک و جلوگیری از پیشرفت این بحران باید با تأمین حقابه ها و تأمین اعتبار ملی در این راستا اقدام کرد، اما به رغم وعده وزیر نیرو حتی یک قطره آب از ۱۵۴ میلیون متر مکعب حقابه زیست محیطی به استان قم که ۹۰ درصد اثرگذاری بحران دریاچه نمک متأثر بر این استان است، اختصاص نیافته است.
وی بر استفاده از پساب برای حل این بحران هم تأکید کرد و گفت: استفاده از پساب یکی از راهکارهای مهم در مدیریت بحران دریاچه نمک است، پساب در توسعه فضای سبز و بیابان زدایی یکی از عوامل مؤثر است و می‌تواند در جلوگیری از پدیده ریزگردها تاثیرگزار باشد.
کسری ۱۷۴ میلیون متر مکعبی مخازن آبی قم
اما چیزی که بیش از همه باعث از بین رفتن منابع آبی و در نتیجه بحرانی شدن شرایط حوضه آبخیز دریاچه نمک شده است، کشاورزی بدون در نظر گرفتن استانداردها و نیاز استان بوده است.
به گفته عباس جعفری، دکتری برنامه ریزی محیط زیست، بر اساس آمارهای منتشر شده کل آب استحصالی استان قم ۱۰۷۲ میلیون مترمکعب است که از این مقدار ۷ درصد به مصرف شرب و بهداشت، حدود ۲ درصد در بخش صنعت و معدن و ۹۲ درصد آن یعنی ۹۸۶ میلیون متر مکعب در بخش کشاورزی اختصاص دارد.
به گفته وی تعداد چاه‌های عمیق و نیمه عمیق استان قم از سال ۵۴ تا ۸۸ از ۲۱۳ چاه به ۱۳۹۴ چاه افزایش یافته است، اما ورودی به سفره‌ها به‌شدت کاهش‌یافته است که در کنار گسترش مناطق تفریحی و احداث استخرها و صدها ویلا در مناطق ییلاقی قم، فشار دیگری را بر باکیفیت‌ترین آب منطقه قم یعنی آب شیرین وارد کرده است.
بر اساس آماری که جعفری ارائه داده است مجموع ورودی آب به دشت قم ۱۹۶ میلیون مترمکعب شامل نفوذ بارندگی، نفوذ جریان سطحی، برگشت از کشاورزی و برگشت از شرب و صنعت است اما مقدار تخلیه سفره‌های آب زیرزمینی ۳۷۰ میلیون مترمکعب بوده است، یعنی مخازن آبی با کسری ۱۷۴ میلیون مترمکعبی مواجه بوده‌اند که نمود عینی آن پایین رفتن سالانه سطح آب‌های زیرزمینی به خصوص در دشت مسئله است.
به اعتقاد وی اگر مصرف آب به هر دلیل بیشتر از تجدید آن شود، پیامدهای نامطلوبی را به دنبال خواهد داشت. در بخش آب‌های زیر زمینی این مسئله به تدریج به کاهش ذخایر تجدید نشونده، نشست زمین و از دست رفتن ظرفیت آبخوان‌ها منجر خواهد شد. در بخش آب سطحی برداشت بیشتر در یک محل، منجر به کاهش دریافت آب در محل دیگر خواهد شد. این محل دیگر می‌تواند یک مصرف کننده دیگر یا بخشی از اکوسیستم باشد که به نوبه خود مناقشات آبی و پیامدهای محیط زیستی را به دنبال دارد.
جعفری معتقد است علاوه بر این‌ها، وابستگی فزاینده به منابع تجدیدنشونده به منزله آسیب پذیری هرچه بیشتر کل سیستم اقتصادی- اجتماعی تلقی می‌شود که حتی امنیت شهرها و روستاها را تهدید می‌کند. به طور طبیعی تمامی نیازهای آبی اعم از تقاضای انسانی و نیازهای محیط زیستی باید از محل آب تجدید شونده تأمین شود. در واقع الگوهای توسعه باید خود را با ظرفیت تحمل منابع آب سازگار کنند، نه اینکه از محل ذخایر تجدید نشونده برای توسعه ناپایدار خرج کنیم.
هجوم آب فراشور
به گفته مسئول کارگروه کشاورزی و منابع طبیعی بسیج مهندسین کشاورزی سپاه قم، ادامه این روند موجب معکوس شدن جهت جریان از سمت کاشان و دریاچه نمک به‌طرف این دشت و نهایتاً هجوم آب‌شور می شود که با شور شدن ناگهانی آب چاه‌های منطقه نشان داده می‌شود.
وی با بیان اینکه حدود ۱۷ میلیون متر مکعب آب فراشور سالانه از سمت دریاچه نمک به دشت قم وارد می‌شود، تأکید کرد: این آب در حقیقت حقابه زیست محیطی دریاچه نمک بوده که سالانه به آن اختصاص نیافته است و وقوع پدیده ریزگردها را به دنبال داشته است که در نهایت هم موجب حرکت آب فراشور از سمت دریاچه به شهر قم خواهد شد.
خشک شدن کامل تالاب‌های دشت مسئله قم یکی از تبعاتی است که جعفری برای این چالش زیست محیطی برشمرده و معتقد است با ادامه یافتن این روند زیستگاه‌های ارزشمند دشت مسئله نابود خواهند شد و در ادامه شاهد کویری از نمک خواهیم بود که در ابتدا به صورت بلوری ظاهر می‌شود اما بعدها و در عرض چند سال به شکل پودر در آمده و با کوچک‌ترین وزش بادی در فضا پخش خواهد شد و به مناطق اطراف حرکت خواهد کرد.
مسئله‌ای که بخش مرکزی کشور و همه استان‌های حوزه دریاچه نمک و حتی پایتخت را تهدید خواهد کرد که به اعتقاد مسئول کارگروه کشاورزی و منابع طبیعی بسیج مهندسین کشاورزی سپاه قم، مدیریت و برنامه‌ریزی ناهماهنگ با توسعه پایدارکه در امتداد اتمام منابع آبی حرکت می‌کند بزرگ‌ترین دلیل وقوع چنین بحرانی است.
نیاز به اصلاح الگوی کشاورزی
جعفری مهم‌ترین و اصلی‌ترین راه بهبود بحران حوزه آبخیز دریاچه نمک را اصلاح الگوی های کشاورزی دانسته و تأکید کرد: با توجه به اینکه بیشترین مصرف منابع آبی در بخش کشاورزی مصرف شده و با در نظرگرفتن عدم تحقق حقابه های زیست محیطی این منطقه، اولین و مهم‌ترین اولویت در کنترل بحران‌های حوزه آبخیز دریاچه نمک اصلاح الگوی های کشاورزی است که البته ارائه راهکارهای مدون و کارآمد برای حفظ معیشت و درآمد پایدار بومیان منطقه نیز در کنار آن الزامی است.
به اعتقاد مسئول کارگروه کشاورزی و منابع طبیعی بسیج مهندسین کشاورزی سپاه قم ایجاد و آموزش مشاغل خانوادگی با وام‌های بدون بهره و تضمین خرید محصولات تولیدی آن‌ها، آموزش هدفمند جوامع بومی در راستای تغییر الگوی کشت به ویژه تغییر الگوی در آمدی از کشاورزی به اکوتوریسم و دامپروری و توسعه صنایع تبدیلی کشاورزی و همچنین کشت گیاهان دارویی، گیاهان شورزی و پرورش دام‌های بومی منطقه از جمله شترداری و صنایع دستی می‌تواند ازجمله راهکارهای کارآمد برای حفظ معشیت بومیان منطقه و پایداری آن‌ها و در عین حال حفاظت از محیط زیست منطقه باشد.
جعفری شفاف سازی و اطلاع رسانی وضعیت موجود منطقه را یکی از اساسی‌ترین نیازهای حفظ منطقه آسیب دیده دانسته و معتقد است بیان آمارهای وضعیت محیط زیستی منطقه برای جوامع بومی، هر چند ناخوشایند، اولین قدم در راه مدیریت صحیح است زیرا هنوز هم بسیاری از ساکنان منطقه آنطور که باید موضوع را جدی نگرفته‌اند و تازمانی که خود مردم محلی به خصوص افرادی که در بالا دست تالاب‌ها زندگی می‌کنند برای احیای این دریاچه اقدام نکنند کار چندانی از پیش نخواهد رفت.
رسمیت جوامع محلی در مدیریت آب
به اعتقاد جعفری با آموزش مردم محلی و تشکیل کارگاه‌های آموزشی در رابطه با مسائل محیط زیستی می‌توان زمینه‌های توجه زیست بوم عرصه‌های تالابی را ایجاد کرد و در این راستا سازمان‌های داوطلب فعال و مردم نهاد می‌توانند نقش برجسته ای را ایفا کنند و از مشارکت مردمی در تصمیم گیری و اجرای پروژه‌های احیای تالاب‌های دشت مسئله بهره برد.
وی معتقد است الگوهای توسعه باید خود را با ظرفیت منابع آب سازگار کنند، نه اینکه از محل ذخایر تجدید ناپذیر برای توسعه ناپایدار استفاده شود.
مدیریت وضعیت بحرانی منابع آب استان قم، به ویژه منابع آب زیر زمینی بخش کهک که مهم‌ترین ذخایر آب شیرین استان را دارا است. امروز نه در گرو تلاش برای عرضه آب، بلکه در گرو آن است که نقش جوامع محلی در مدیریت آب به رسمیت شناخته شود. از سویی دیگر به منظور تغییر نگرش در نظام حمکرانی آب نیازمند تغییر در رویکرد جوامع محلی به سوی منافع جمعی بلند مدت در مقابل منافع فردی کوتاه مدت هستیم.
تجربه نشان داده هرجایی در کاری گره افتاد هنگامی که کار به دست مردم سپرده شد بهبود حاصل شد، به نظر می‌رسد که نیاز است این بار هم مردم نیرو محرکه اقدام در راستای احیای دریاچه نمک باشند، کمپین احیای دریاچه نمک و فعالیت و اطلاع رسانی این پویش می‌توان مطالبه گری احیا و مدیریت این بحران را در بین همه مردم جامعه ایجاد کرده و به پیشبرد امور کمک کند.
