رویداد۲۴| مهسا زرگری: کاخ سعدآباد یکی از مجموعه‌های باشکوه و زیبا در شمال تهران است. این مجموعه که یکی از مشهورترین و بزرگ‌ترین کاخ‌موزه‌های پایتخت است، زمانی اقامتگاه تابستانی شاهان قاجار و پهلوی بوده است. آب‌وهوای مطبوع، طبیعت سرسبز و پرنده‌آواز، سعدآباد را به مقصدی جذاب برای تفریح و استراحت تبدیل کرده است. چه از علاقه‌مندان به تاریخ باشید و چه طرفدار پیاده‌روی در طبیعت، بازدید از کاخ سعدآباد را به شما توصیه می‌کنیم.
کاخ سعدآباد، با سروها و کاخ‌های خود، فضایی به مساحت یک میلیون و صد هزار متر مربع را در شمال شهر تهران در بر گرفته است. این مجموعه در گذشته محل سکونت تابستانه پادشاهان به ویژه در دوران حکومت قاجاریان بوده است.
پس از انقلاب سال ۱۳۵۷، کاخ سعدآباد با تغییر کاربری به موزه، به روی عموم مردم گشوده شد و توانست رازهای پنهان خود را با مردم این سرزمین در میان بگذارد. جالب است بدانید سعدآباد در ابتدا تنها هشت هزار متر مربع در کنار رودخانه با یکی دو عمارت بوده که پس از کودتای سال ۱۲۹۹ توسط حاج آقا رضا رفیع ملقب به قائم مقام الملک، دوست و ندیم رضا شاه پهلوی، از ابولفتح سردار اعظم به مبلغ چهارصد هزار تومان خریداری شد و پس از افزودن باغ‌های دیگر به محل استقرار تابستانه رضاخان تبدیل شد.
در طول سال‌های حکومت پهلوی، علاوه بر اضافه شدن چندین باغ دیگر به سعدآباد اولیه، به مناسبت‌های مختلف کاخ‌ها و کوشک‌های متفاوتی نیز در آن بنا شد که هر کدام با توجه به سبک معماری دنیای متفاوتی دارند. باغ سعدآباد در واقع ترکیبی از باغ آقا محمد جواد گنجه ای، باغ امام جمعه، باغ سالار جنگ، باغ سپهد امان ا...میرزا، شکرا... قوام الدوله، همدم السلطنه و مستوفی الممالک است.
کاخ سعدآباد در قسمت شمالی تهران و در محله شمیرانات واقع شده است. این مجموعه در یکی از ییلاق‌های خوش‌آب‌وهوای تهران قرار گرفته که از شرق با گلاب‌دره، از غرب با ولنجک، از جنوب با تجریش و از شمال با رشته‌کوه‌های البرز همسایه است. این مجموعه بر کوهپایه‌های توچال واقع شده است که ارتفاع آن از ۱۶۵۰ متر از سطح دریا آغاز شده و به ۱۸۰۰ متر می‌رسد.
ورودی‌های کاخ سعدآباد به شرح زیر است:
ورودی زعفرانیه: تهران، خیابان ولی‌عصر، خیابان شهید فلاحی (زعفرانیه سابق)، خیابان شهید طاهری
ورودی دربند: تهران، میدان تجریش، خیابان شهید جعفری، قسمت جنوبی میدان دربند
تلفن کاخ سعدآباد: ۹-۲۲۷۵۲۰۳۱-۰۲۱
همان‌طور که گفتیم، کاخ سعدآباد از چندین کاخ تشکیل شده است که هر کدام ویژگی‌های تاریخی و فرهنگی خاص خود را دارند. همراه ما باشید تا به کاخ‌های سعدآباد سرکشی کنیم.
کاخ موزه ملت با مساحتی ۷۰۰۰ متر مربعی، بزرگ‌ترین کاخ مجموعه سعدآباد است. این کاخ به دلیل نمای سفید رنگش، به نام کاخ سفید نیز شناخته می‌شود. در طول سال‌های مختلف، القاب مختلفی چون قصر شاه، کاخ اختصاصی و کاخ سفید اختصاصی بر این کاخ گذاشته شده است. اما پس از انقلاب و واگذاری مجموعه به سازمان میراث فرهنگی، کاخ سفید به کاخ موزه ملت تغییر نام یافت. ساخت و ساز این کاخ در اواخر دوران پهلوی اول، حدود سال ۱۳۱۸ شمسی، آغاز شد و در دهه ۱۳۲۰ شمسی به پایان رسید. برای ساخت کاخ‌های دوران پهلوی، به ویژه پهلوی اول، از معماران و استادان بنام‌ی همچون لئون طاطاووسیان و بوریس روسی استفاده می‌شد. در کاخ موزه ملت نیز آثار هنرمندان ایرانی چون عبدالکریم شیخان، رضا ملائکه، حسین کاشی و غلامرضا پهلوان به چشم می‌خورد که باعث شده است ترکیب زیبایی از سبک معماری ایرانی و اروپایی در این کاخ به وجود آید.
کاخ موزه سبز را بی شک می‌توان به جرات یکی از زیباترین کاخ‌های ایران نامید. این بنا از لحاظ تاریخی و معماری دارای اهمیتی فراوان است، چرا که قدمت آن به دوران قاجار بازمی گردد و دو سبک معماری سنتی ایرانی را در خود جای داده است. در گذشته، این کاخ به نام‌های "کاخ سنگی" در زمان رضاخان و "کاخ شهنود" در دوره محمدرضا پهلوی شناخته می‌شد، اما به دلیل رنگ سبز نمای ساختمان، بعد‌ها به "کاخ موزه سبز" معروف گردید.
جالب است بدانید سنگ‌های به کار رفته در این بنا از معادن خمسه زنجان تأمین شده اند و برای مقاومت در برابر تغییرات آب و هوایی، در ترکیب مصالح آن سرب نیز استفاده شده است. این کاخ متعلق به علیخان والی از زمین داران دوره قاجار بوده است. رضاخان در سال ۱۳۰۱ این بنای ۱۲۰۳ متر مربعی را به قیمت هفت هزار تومان خریداری و سپس میرزا جعفرخان معمار باشی را مسئول بازسازی آن نمود.
بیشتر بخوانید: زیباترین و قشنگ ترین شهرهای ایران
معمار باشی با به‌کارگیری نهایت ذوق و سلیقه، قدرت و ظرافت معماری ایرانی را در این اثر به نمایش گذاشت. او به جای تخریب بنای اولیه قاجاری، آن را حفظ کرده و طرح نوینی را بر روی آن اجرا نمود. این تلاش‌های معمار پس از هفت سال به ثمر نشست و امروزه کاخ موزه سبز همچون جواهری سبز در دل مجموعه کاخ‌های سعدآباد می‌درخشد.
به گزارش رویداد۲۴ کاخ موزه سبز دارای دو بخش است. در بخش اول آن، پله ورودی، اتاق انتظار، اتاق کار، تالار آیینه، اتاق غذاخوری خصوصی و اتاق خواب قرار دارد. در بخش دوم نیز اتاق پذیرایی، دو اتاق خواب و اتاق غذاخوری واقع شده است. این بخش دوم به دستور محمدرضا پهلوی در سال‌های ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۲ با هدف پذیرایی از میهمانان خارجی احداث گردیده است.
در سال ۱۳۱۴ شمسی، در دوران حکومت رضاشاه، ساخت یک کاخ در شمال سعدآباد، نزدیک درب شمالی دربند، آغاز شد و چند سال بعد، در سال ۱۳۱۸، ساخت آن به پایان رسید. در ساخت این کاخ، از دو سبک معماری ایرانی و اروپایی استفاده شده که به آن زیبایی خاصی بخشیده است. این کاخ ۲۶۰۰ مترمربعی به عنوان کاخ تابستانی شمس، خواهر تنی محمدرضا پهلوی، مورد استفاده قرار میگرفت تا اینکه در سال ۱۳۴۲، شمس پهلوی به کاخ اختصاصی خود در مهرشهر کرج نقل مکان کرد. از آنجا که این کاخ بلااستفاده ماند، محمدرضا پهلوی اشیاء و ظروف قیمتی اهدا شده را در آن نگهداری میکرد و در گوشه‌ای از آن، پرندگان شمس پهلوی نیز نگهداری میشدند. از آن زمان، این کاخ به موزه اختصاصی هدایای سلطنتی تغییر نام یافت.
در شمال کاخ سعدآباد، ساختمانی دو طبقه قرار دارد که پیش از انقلاب، محل اقامت غلامرضا پهلوی، برادر محمدرضا پهلوی بود. پس از انقلاب و تبدیل کاخ‌های سعدآباد به موزه، این ساختمان به موزه سلاح‌های دربار اختصاص یافت.
در این موزه، بیش از ۱۱۰ قبضه سلاح از انواع شکاری، جنگی و کمری به نمایش گذاشته شده‌اند. همچنین عکس‌های مرتبط با این سلاح‌ها نیز به نمایش درآمده‌اند. بخشی از این سلاح‌ها، اهدایی از سوی رجال سیاسی و نظامی سایر کشور‌ها به محمدرضا پهلوی بوده است.
این سلاح‌ها همگی ساخت کارخانه‌های مطرح اسلحه‌سازی اروپا و آمریکا مانند رمینگتون، وینچستر، اسپرینگ‌فیلد و برنو هستند، که به این مجموعه ویژگی خاصی بخشیده‌اند. اما خاص‌ترین سلاح در این مجموعه، تفنگ سرپر تک‌لول با سیستم سنگ‌چخماق است که ساخت کشور هندوستان و قدمت آن به قرن ۱۷ میلادی می‌رسد.
در قلب کاخ سعدآباد و نزدیک رودخانه دربند، آشپزخانه سلطنتی قرار گرفته است. این آشپزخانه در دوره پهلوی دوم به «آشپزخانه مخصوص» شهرت داشت. آشپزخانه سلطنتی در مساحتی ۸۰۰ متر مربعی و در دوره پهلوی اول بنا شد. در آن دوران، از اجاق‌های زغال سنگی برای پخت غذا استفاده می‌شد. در دوره پهلوی دوم، آشپزخانه مخصوص بازسازی و بنای فعلی آن ایجاد شد.
در این دوره، گاز مایع جایگزین اجاق‌های زغال سنگی شد. گرچه مدتی طول کشید تا آشپزان دربار به استفاده از گاز عادت کنند. در سال ۱۳۵۴، یک شرکت آلمانی مأموریت مدرنیته کردن تجهیزات آشپزخانه را بر عهده گرفت. از جمله تغییرات انجام شده می‌توان به نصب فر و گریل، سرخ کن، گرمخانه و قابلمه‌های برقی اشاره کرد.
آشپزخانه سلطنتی صرفاً وظیفه پخت غذا برای کاخ سفید و خانواده شاه را بر عهده داشت. به همین دلیل، به این آشپزخانه «آشپزخانه مخصوص» گفته می‌شد و به بقیه آشپزخانه‌ها «آشپزخانه عمومی» اطلاق می‌شد. آشپز‌های آشپزخانه مخصوص ۱۵ نفر بودند که حتی در سفر‌ها نیز شاه را همراهی و غذای مخصوص او را تهیه و طبخ می‌کردند.
در بخش شمال غربی کاخ سعدآباد در تهران، بنایی با نمای آجری قرمزرنگ قرار دارد که به دوران قاجاریه باز می‌گردد. این بنا پیش از انقلاب محل استراحت سورچی‌ها (سرنشینان کالسکه‌ها) و کالسکه‌خانه بود.
پس از انقلاب، این بخش از موزه در سال ۱۳۸۱ شمسی، تحت مرمت و بازسازی قرار گرفت. در مهر ماه سال بعد، یعنی ۱۳۸۲ شمسی، همزمان با هفته جهانگردی، این بنا به نام موزه برادران امیدوار، به عنوان نخستین جهانگردان ایرانی، افتتاح شد.
در جنوبی‌ترین بخش کاخ سعدآباد تهران، رضا شاه در سال ۱۳۱۹ دستور ساخت بنایی را صادر کرد. اما پیش از تکمیل شدن این ساختمان، ماجرای تبعید رضا شاه در سال ۱۳۲۰ رخ داد و ساخت آن بنا نیمه‌کاره ماند. پس از آن، محمدرضا پهلوی در سال‌های ۱۳۴۲ تا ۱۳۴۳ دستور ادامه کار را صادر کرد و این بنای زیبا ساخته شد. در سال ۱۳۴۶ این مکان به عنوان وزارت دربار فعالیت خود را آغاز کرد.
این ساختمان از سنگ‌های مرمر سیاه‌رنگی ساخته شده است که از معدن ولی‌آباد چالوس استخراج شده‌اند. به همین دلیل به آن "کاخ اسود" یا "کاخ سیاه" نیز گفته می‌شود. پس از پیروزی انقلاب در سال ۱۳۶۱، این بنا به موزه هنرهای زیبا تبدیل شد.
در بخشی دیگر از کاخ سعدآباد، ساختمانی بسیار ساده با حوضی آبی‌رنگ قرار دارد. این ساده‌بودن، آن را از سایر مجموعه‌های سعدآباد متمایز کرده و ارزش فرهنگی و هنری آن را بالاتر از دیگر کاخ‌موزه‌ها قرار داده است.
ورودی این بنا به کتیبه‌ای فیروزه‌رنگ مزین شده است که نام "موزه استاد محمود فرشچیان" بر آن نقش بسته است. معماری این ساختمان نشانه‌هایی از سبک قاجاری را در خود دارد و می‌توان حدس زد که قدمت آن به دوران قاجار بازمی‌گردد.
در حدود سال ۱۳۱۵، رضاشاه دستور ساخت بنایی در شرق کاخ سعدآباد را صادر کرد تا محل اقامت اشرف پهلوی، خواهر دوقلوی شاه باشد. این ساختمان بین سال‌های ۱۳۱۵ تا ۱۳۱۸ در مساحتی ۲۶۰۰ متر مربعی و زیربنایی ۱۸۰۰ مترمربع ساخته شد. در سال ۱۳۵۰، اشرف پهلوی تصمیم گرفت تغییراتی در این عمارت ایجاد کند و از طراحان و متخصصان خارجی دعوت کرد تا طراحی داخلی آن را به سبک فرانسوی انجام دهند. همچنین، نمای خارجی بنا که ابتدا از سنگ تیشه‌ای بود، با سنگ مرمر سفید تغییر یافت.
پس از انقلاب اسلامی، این بنا کاربری خود را تغییر داد و در ۲۸ اردیبهشت ۱۳۷۴ به عنوان موزه ظروف به روی عموم گشوده شد. اما در اواخر همان سال، در اسفند ماه ۱۳۷۴، آثار موزه جمع‌آوری شده و بنا به نهاد ریاست جمهوری واگذار شد.