رویداد۲۴ مهسا احمدی: امام سجاد (ع) چهارمین اختر تابناک آسمان امامت است. وی که از شاهدان واقعه کربلا بود بعد‌ها به اسارت یزید بن معاویه درآمد. دوران امامت ایشان بعد از واقعه کربلا و شهادت پدر بزرگوارش یعنی امام حسین (ع) آغاز شد.
علی بن حسین بن علی بن ابی‌طالب، مشهور به امام سجاد (ع) و امام زین‌العابدین (ع)، چهارمین امام شیعیان و فرزند امام حسین (ع) است و بر طبق روایات و برخی منابع در سال ۳۸ق متولد شده است. اما بنابر اقوال دیگر، سال تولد امام چهارم، حدود ۳۶ یا ۳۷ق یا سال ۴۸ق دانسته شده است. وی بخشی از حیات امام علی (ع) و نیز دوران امامت امام حسن مجتبی (ع) و امام حسین (ع) را درک کرده است به طور کلی در روز تولد امام سجاد (ع) اختلاف وجود دارد. برخی تولد او را در روز پنج‌شنبه پانزدهم جمادی الثانی ذکر کرده‌اند. برخی دیگر روز تولد وی را پنجم شعبان و یا نهم شعبان نیز دانسته اند.
نام و نسب مادر علی بن الحسین، از مسائل اختلافی است؛ شیخ مفید نام مادر وی را شهربانو یا شاه‌زنان، دختر یزدگرد، پسر شهریار بن کِسری و شیخ صدوق، او را دختر یزدگرد، پسر شهریار پادشاه ایران می‌داند که هنگام وضع حمل او از دنیا رفته است البته برخی دیگر نیز مادر امام سجاد (ع) را ام ولد دانسته‌اند که نامش غزاله است.
کنیه امام سجاد (ع)، ابوالحسن، ابوالحسین، ابومحمّد، ابولقاسم و ابوعبدالله معرفی شده و القاب وی، زین العابدین، سید الساجدین، سجاد، ذوالثفنات، هاشمی، علوی، مدنی، قرشی، علی‌اکبر است. امام سجاد (ع) در زمان خویش به نام‌های «علی‌ّالخیر»، «علی‌ّالاصغر» و «علی‌ّالعابد» نیز شناخته می‌شد.
در منابع تاریخی تعداد فرزندان امام سجاد (ع) پانزده نفر ذکر شده که یازده نفر آن‌ها پسر و چهار نفر دختر بوده‌اند.
امامت امام سجاد (ع) با شهادت امام حسین (ع) در عاشورای سال ۶۱ قمری آغاز شد و تا زمان شهادتش، یعنی سال ۹۴ قمری یا سال ۹۵ قمری ادامه داشت. مدت امامت او را ۳۴ سال گفته‌اند.
بنابر روایاتی در منابع شیعی، امام سجاد (ع) جانشین و وصی حسین بن علی (ع) است. در احادیث نقل شده از پیامبر (ص) درباره اسامی امامان شیعه هم نام امام سجاد (ع) به عنوان سید العابدین و تعابیر دیگر در میان امامان آمده است. متکلمان شیعه مانند شیخ مفید، برتری علمی و عملی وی بر دیگران پس از پدرش را مهمترین دلیل برای امامت وی عنوان کرده اند.
بیشتر بخوانید: حضرت علی کیست؟
حاکمان دوره امامت امام سجاد (ع)، عبارتند از: یزید بن معاویه، معاویه بن یزید، مروان بن حکم، عبدالملک بن مروان و ولید بن عبدالملک.
مورخان معتقدند امام سجاد (ع) در زمان واقعه کربلا و در روزی که امام حسین (ع) و یارانش به شهادت رسیدند، ۲۳ سال داشت. امام در آن روز به شدت بیمار بود به گونه‌ای که در مواردی که می‌خواستند او را به قتل برسانند، حمید بن مسلم با گفتن این جمله که او کودک است و (او را همین بیماری که دارد کفایت می‌کند.) مانع کشتن امام توسط سپاهیان شمر پس از شهادت امام حسین (ع) شد. براساس گزارش حمیدبن مسلم او پیوسته در خیمه از امام سجاد (ع) مراقبت کرده تا مانع کشتن او شده است.
عبادت
مالک بن انس می‌گوید: علی بن حسین در شبانه روز هزار رکعت نماز می‌خواند تا اینکه از دنیا رحلت کرد؛ لذا به ایشان «زین العابدین» می‌گویند.
ابن عبد ربّه نیز می‌نویسد: هنگامی که علی بن حسین آماده نماز می‌شد، لرزه عجیبی وجودش را فرا می‌گرفت. از ایشان در این باره سؤال شد، فرمود: «وای بر شما! آیا می‌دانید که من در برابر چه کسی می‌خواهم بایستم و در برابر چه کسی می‌خواهم مناجات کنم؟!»
همچنین از مالک بن انس نقل شده است هنگامی که علی بن حسین احرام بست، لبیک اللّهمّ لبیک را قرائت کرد و در همان لحظه، بیهوش شده و از مرکب خود به زمین افتاد.
کمک به فقرا
امام سجاد (ع) بسیار به فقرا و مستمندان کمک می‌کرد و به آن‌ها شبانه و مخفیانه غذا می‌داد. در این باره موارد مختلفی گزارش شده است. از ابو حمزه ثمالی نقل شده است علی بن حسین (ع) شبانه مقداری غذا بر دوش خود می‌گذاشت و در تاریکی شب به صورت مخفیانه به فقرا می‌رساند و می‌فرمود: «صدقه‌ای که در تاریکی شب داده شود، غضب خداوند را خاموش می‌کند.» برداشتن کیسه‌های غذا بر پشت او اثر نهاده بود و، چون به جوار پروردگار رفت به هنگام غسل، آن نشانه‌ها را بر پشت او دیدند.
گفته شده هنگامی که مستمندی نزد او می‌آمد، برمی‌خواست و حاجت او را روا می‌کرد و می‌گفت: صدقه پیش از آنکه به دست کسی که طلب کرده برسد، به دست خدا می‌رسد. نقل شده امام سالی، قصد حج کرد. خواهرش سکینه توشه‌ای به ارزش هزار درهم برای وی آماده ساخت. چون به حَرّه رسید، آن توشه را نزد او بردند. امام همه آن را میان مستمندان تقسیم کرد.
محمد بن اسحاق می‌گوید: مردمی در مدینه زندگی می‌کردند و نمی‌دانستند معاش آن‌ها از کجا تامین می‌شود؛ با درگذشت علی بن حسین غذای شبانه آنان قطع شد. همچنین برخی روایت کرده اند که مردم او را بخیل می‌دانستند و، چون به جوار حق رفت دانستند که هزینه صد خانوار را عهده‌دار بوده است.
امام سجاد (ع) دو بار مال خود را با مستمندان قسمت کرد و گفت: خداوند بنده مؤمن گناهکار توبه‌کننده را دوست دارد.
رفتار با بردگان
از تلاش‌های امام، که هم جنبه دینی داشت و هم جنبه سیاسی، توجه به بردگان بود؛ قشری که به‌خصوص از زمان خلیفه دوم (عمر بن خطاب) به بعد و مخصوصا در عصر امویان، مورد شدیدترین فشار‌های اجتماعی بودند و از محروم‌ترین طبقات جامعه اسلامی در قرون اولیه به‌شمار می‌رفتند.
امام سجاد (ع)، مانند امیرالمؤمنین (ع) که با برخورد اسلامی خویش بخشی از موالی عراق را به سمت خویش جذب کرد، کوشید تا حیثیت اجتماعی این قشر را بالا برد.
آمده است امام سجاد (ع) در حالی که نیازی به بردگان نداشت، آن‌ها را جهت آزاد کردن می‌خرید. بردگان که چنین نیتی از امام می‌دیدند، خود را در معرض او می‌نهادند تا امام آن‌ها را بخرد. امام سجاد (ع) در هر زمان و موقعیتی به آزادی آن‌ها می‌پرداخت، به طوری که در شهر مدینه عده زیادی، همچون یک لشکر از موالی آزاد شده، از زن و مرد، به چشم می‌خورد که همگی از موالی امام بودند.
صحیفه سجادیه
این کتاب که به زبور آل محمد مشهور است شامل ۵۴ دعا و مناجات از امام سجاد (ع) است و در واقع ایشان در این دعا‌ها به روشن نمودن راه درست در پرتو تربیت دین و قرآن و پاکیزه ساختن جان‌ها از آلایش پرداختند و از رفتار و گفتار ناشایست جامعه به خداوند پناه می‌برند. این کتاب به زبان‌های فارسی، انگلیسی، فرانسوی و… ترجمه‌شده است.
رساله حقوق
این رساله از امام سجاد (ع) مجموعه‌ای تربیتی و اخلاقی است که در آن ۵۱ حق شامل وظایف مختلف انسان در برابر خدا، خود و دیگران گفته‌شده است. برخی از حقوق نام‌برده در این رساله عبارت‌اند از: حق خدا، حق نفس، حق زبان، حق نماز، حق معلم، حق رعیت، حق زن، حق مادر، حق پدر، حق فرزند، حق بنده، حق هم‌نشین، حق همسایه و … است.
امام زین‌العابدین (ع) این دعا را در سحر‌های ماه رمضان می‌خواندند و، چون ابوحمزه ثمالی این دعا را از امام سجاد (ع) نقل کرده است به این نام مشهور است.
زیارت امین الله
امام سجاد (ع) موقع زیارت مزار حضرت علی (ع) این زیارت‌نامه را خوانده است که یکی از معتبرترین زیارت‌ها است و در زیارت دیگر ائمه (ع) نیز می‌توان آن را خواند.
مقام امام زین‌العابدین (ع) در شهر نجف در کشور عراق و نزدیک مرقد صافی صفا و در ضلع غربی آستان مقدس علوی قرار دارد. این مکان در واقع محل توقف و اقامت ایشان برای زیارت امیرمؤمنان (ع) بوده است که بعد‌ها در آنجا مسجدی به نام مقام امام زین‌العابدین (ع) ساخته شد.
امام زین‌العابدین (ع) بعد از گذشت ۴۰ سال از واقعه کربلا در روز ۱۲ یا ۲۵ محرم سال ۹۴ یا ۹۵ هجری قمری به دستور ولید بن عبدالملک و با خوراندن زهر به ایشان در شهر مدینه به شهادت رسیدند. قبر مطهر آن حضرت در قبرستان بقیع در مدینه کنار قبر امام حسن مجتبی (ع)، امام محمدباقر (ع) و امام جعفر صادق (ع) قرار دارد.
مرحوم حاج شیخ عباس قمی در کتاب جامع مفاتیح‌الجنان، دعای زیر را در خصوص اجابت سریع دعا از امام سجاد (ع) روایت کرده است:
إِلَهِی کَیْفَ أَدْعُوکَ وَ أَنَا أَنَا وَ کَیْفَ أَقْطَعُ رَجَائِی مِنْکَ وَ أَنْتَ أَنْتَ إِلَهِی إِذَا لَمْ أَسْأَلْکَ فَتُعْطِیَنِی فَمَنْ ذَا الَّذِی أَسْأَلُهُ فَیُعْطِینِی إِلَهِی إِذَا لَمْ أَدْعُکَ [أَدْعُوکَ]فَتَسْتَجِیبَ لِی فَمَنْ ذَا الَّذِی أَدْعُوهُ فَیَسْتَجِیبُ لِی إِلَهِی إِذَا لَمْ أَتَضَرَّعْ إِلَیْکَ فَتَرْحَمَنِی فَمَنْ ذَا الَّذِی أَتَضَرَّعُ إِلَیْهِ فَیَرْحَمُنِی إِلَهِی فَکَمَا فَلَقْتَ الْبَحْرَ لِمُوسَی عَلَیْهِ السَّلامُ وَ نَجَّیْتَهُ أَسْأَلُکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَنْ تُنَجِّیَنِی مِمَّا أَنَا فِیهِ وَ تُفَرِّجَ عَنِّی فَرَجاً عَاجِلاً غَیْرَ آجِلٍ بِفَضْلِکَ وَ رَحْمَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ.
خدایا چگونه تو را بخوانم و حال‌آنکه من منم و چگونه امیدم را از تو قطع کنم و حال آنکه تو تویی، خدایا! آنگاه که از تو نخواهم که به من عطا کنی پس کیست که از او درخواست عطا کنم؟ خدایا! آنگاه که تو را نخوانم تا مرا اجابت کنی، پس کیست که او را بخوانم تا اجابتم کند؟، خدایا! آنگاه که به سوی تو زاری نکنم تا به من مهرآوری، پس کیست که به جانب او زاری کنم تا به من مهر آورد، خدایا! چنان که دریا را برای موسی (درود خدا بر او) شکافتی و نجاتش دادی، از تو درخواست می‌کنم بر محمّد و خاندانش درود فرستی و از آنچه در آن گرفتارم.