حضرت عباس کیست؟
رویداد۲۴ مهسا احمدی: عباس بن علی مشهور به ابوالفضل و قمر بنی‌هاشم، پسر حضرت علی (ع) و ام‌البنین و برادر ناتنی کوچک‌تر حسین بن علی بود. شهرت و محبوبیت او نزد مسلمانان به ویژه شیعیان بیشتر به خاطر شجاعت و وفاداریش نسبت به حسین بن علی در نبرد کربلا است.
زندگینامه حضرت عباس
عباس بن علی بن ابی‌طالب (۲۶-۶۱ق) مشهور به ابوالفضل پنجمین پسر امام علی (ع) و اولین فرزند ام‌البنین است. مهم‌ترین فراز زندگی او حضور در واقعه کربلا و شهادت در روز عاشورا است.
کنیه‌اش ابوالفضل است و به او القاب دیگر مانند «قمر بنی هاشم»، «سقای کربلا»، «علمدار حسین» و قمر منیر بنی هاشم و... نیز داده‌اند. طبق روایات شیعه او جوانی دلاور، زیبا و بلند قد بوده است و در جنگ‌های صفین و نهروان در کنار پدرش علی بن ابی‌طالب جنگیده است و او یکی از چند نفری است که در بین شیعیان به باب‌الحوایج معروفند.
حضرت عباس در جنگ صفین
او در این جنگ از جمله افرادی بود که به فرماندهی مالک اشتر در جنگ صفین به فرات حمله کردند و برای لشکریان امام علی (ع) آب برداشتند. در کتاب‌های متأخر کشته شدن ابن شعثاء از شام و هفت تن از پسرانش به دست عباس نیز جزو حوادث جنگ صفین نقل شده است. به گفته برخی از نویسندگان، مردم شام قدرت ابن شعثاء را برابر با هزار سوار می‌دانسته‌اند. برخی نیز در حضور حضرت عباس (ع) در صفین تردید کرده و آن را منطبق با قرائن تاریخی ندانسته‌اند.
حضرت عباس در واقعه کربلا
حضور عباس در واقعه کربلا مهم‌ترین فراز زندگی وی است و اهمیت او نزد شیعیان ناشی از نقشی است که در واقعه کربلا داشته است. عباس بع عنوان یکی از برجسته‌ترین شخصیت‌های قیام امام حسین (ع) شناخته می‌شود.
بیشتر بخوانید:
با این حال در بیشتر کتاب‌هایی که به صورت مجزا دربارهٔ عباس (ع) نوشته شده است، گزارشی تاریخی یا روایی دربارهٔ عباس (ع) از زمان حرکت امام حسین (ع) از مدینه به مکه و سپس از مکه به کوفه تا قبل از ماه محرم سال ۶۱ق وجود ندارد.
خطبه خواندن حضرت عباس در مکه
نویسنده کتاب «خطیب کعبه»، خطبه‌ای به عباس (ع) نسبت داده است و آن را به استناد یادداشتی، به کتاب «مناقب سادة الکرام» مستند می‌کند و خود تصریح دارد که این کتاب را ندیده است. بر اساس این گزارش حضرت عباس در روز هشتم ذی‌الحجه خطبه‌ای را بر فراز بام کعبه ایراد کرد و در آن با اشاره به جایگاه امام حسین (ع) و معرفی یزید به عنوان شراب‌خوار، به بیعت مردم با یزید انتقاد کرد. او در ضمن خطبه عنوان کرد تا زمانی که او زنده است اجازه نخواهد داد کسی امام حسین (ع) را به شهادت برساند و تنها راه شهادت امام، کشتن عباس است. جویا جهان‌بخش در مقاله‌ای با تکیه بر نقد ادبی متن خطبه و ناشناس بودن نویسنده و اصل کتاب، آن را رد می‌کند و تصریح می‌کند که این ماجرا در منابع دیگر یافت نمی‌شود.
پرچمداری حضرت عباس در روز عاشورا
حضرت عباس (س) در روز عاشورا پرچمدار سپاه امام حسین (ع) بود. امام (ع) صبح عاشورا این سمت را به وی سپرد. بر اساس برخی گزارش‌ها امام (ع) هنگام درخواست عباس برای رفتن به میدان، پرچمداری او را یادآور می‌شدند.
سقایی و آوردن آب توسط حضرت عباس
به گزارش منابع تاریخی وقتی دشمن آب را بر کاروان امام حسین (ع) بست و تشنگی به حرم و اصحاب فشار آورد، امام، عباس را همراه سی اسب‌سوار و بیست پیاده‌نظام با بیست مشک آب روانه شریعه فرات کرد تا آب بیاورند. آن‌ها شبانه نزدیک شریعه شدند، اما عمرو بن حجاج و یارانش قصد ممانعت از رسیدن آن‌ها به شریعه را داشتند که حضرت عباس و همراهانش آن‌ها را عقب رانده و خود را به شریعه رساندند و مشک‌ها را پر از آب کردند. در حین بازگشت از شریعه عمرو بن حجاج و یارانش، بر آنان هجوم بردند. عباس و دیگر سوارکاران راه را بر دشمن بستند تا پیاده‌نظام‌ها آب را به اردوگاه رساندند.
شهادت حضرت عباس
بنابر نظر اکثریت مورخان آن است که عباس (ع) قطعاً در روز ۱۰ محرم شهید شده است. مظفر دو قول دیگر هم مبنی بر شهادت در روز‌های هفتم محرم و نهم محرم ذکر کرده و آن‌ها را ضعیف و بسیار نادر دانسته است.
گزارش‌های مختلفی از نبرد‌های عباس (ع) در روز عاشورا و چگونگی شهادت او نقل شده است. بر اساس نقل برخی منابع، عباس تا شهادت آخرین نفر از اصحاب امام حسین و بنی‌هاشم به میدان نرفته است.
به گفته شیخ مفید، امام حسین و عباس بن علی با هم به میدان رفتند، ولی سپاه عمر سعد بین این دو حائل شدند. امام حسین زخمی شد و به خیمه برگشت و عباس به تنهایی جنگید تا جایی که به شدت زخمی شد و دیگر توان رزم نداشت. در این حال زید بن ورقاء حنفی و حَکیم بن طٌفَیل سِنبِسی او را کشتند. شیخ مفید جزئیات دیگری نقل نکرده است. در مقتل ابی‌مخنف نیز جزئیات شهادت حضرت عباس نقل نشده است. به نقل بَلاذُری در اَنْساب الاَشراف، برخی می‌گویند حرملة بن کاهل با گروهی، هر کدام به عباس ضربه‌ای زدند و او را کشتند. در روایتی از امام باقر (ع) و در زیارت ناحیه غیر مشهور، یزید بن رُقاد وَ حَکِیم بن طُفَیلِ طائِی به عنوان قاتلان حضرت عباس ذکر شده‌اند.
بر اساس برخی دیگر از منابع، پس از شهادت همه اصحاب و خاندان بنی‌هاشم، عباس قصد کرد تا برای خیمه‌ها آب بیاورد. او به سمت شریعه فرات حمله کرد و توانست از بین نگهبانان شریعه خود را به آب برساند. در راه برگشت، دشمن به او حمله کرد. او در نخلستان با دشمن نبرد می‌کرد و به سمت خیمه‌ها می‌رفت که زید بن ورقاء جهنی از پشت نخلی بیرون پرید و ضربه‌ای به دست راستش وارد کرد. عباس شمشیر را به دست چپش گرفت و به نبرد با دشمن ادامه داد. حکیم بن طفیل طائی که پشت درختی خود را پنهان کرده بود ضربه‌ای به دست چپش وارد کرد و بعد از آن نیز عمودی بر سر عباس وارد کرد و او را به شهادت رساند. براساس گزارش المناقب و المثالب، روز عاشورا، دست و پا‌های عباس را قطع کردند.
بر اساس گزارش خوارزمی، وقتی عباس (ع) شهید شد امام حسین (ع) بر نعش برادر حاضر شد، به شدت گریه کرد و فرمود: اَلآنَ اِنکَسَرَ ظَهری وَ قَلَّت حیلَتی: اکنون کمرم شکست و چاره‌ام اندک شد. با این حال خوارزمی عباس را آخرین کسی نمی‌داند که به میدان جنگ رفته است.
در منابع سن عباس هنگام شهادت ۳۴ سال ذکر شده است.
آب نخوردن حضرت عباس به احترام امام حسین (ع)
به گفته فخرالدین طریحی عالم قرن ۱۱ق در کتاب المنتخب، عباس وقتی وارد شریعه فرات شد، دستانش را پر از آب کرد تا بنوشد، اما وقتی آن را به صورت نزدیک کرد به یاد تشنگی حسین افتاد و آب را رها کرد و با لب تشنه به همراه مشکی پر از آب از فرات بیرون آمد. علامه مجلسی نیز در بحارالانوار همین مطلب را بدون ذکر نام منبع اصلی آورده است. حبیب‌الله چایچیان شاعر و مرثیه‌سرای اهل‌بیت (ع) در این باره چنین سروده است:
کربلا کعبهٔ عشق است و من اندر احرام
شد در این قبلهٔ عشاق دوتا تقصیرم
دست من خورد به آبی که نصیب تو نشد
چشم من داد از آن آبِ روان تصویرم
باید این دیده و این دست دهم قربانی
تا که تکمیل شود حجّ من و تقدیرم
اردوبادی با تحلیل چند شعر و بخشی از متن زیارت ناحیه مقدسه تلاش کرده است ثابت کند که این واقعه اتفاق افتاده است. جویا جهان‌بخش، تراث‌پژوه، در یادداشتی با تصریح به این که این واقعه در متون کهن نیامده است، احتمال می‌دهد این داستان ریشه در سوگ‌سروده‌ای کهن در مقاتل الطالبیین داشته باشد که در آن گفته شده که «ابوالفضل با همه تشنگی آب را نثار حسین کرد».
فضائل و ویژگی‌های حضرت عباس
برخی یکی از مهم‌ترین فضائل و ویژگی‌های عباس (ع) را همراهی و زندگی کردن با امام علی (ع)، امام حسن (ع) و امام حسین (ع) می‌دانند. عبدالرزاق مقرم در کتاب العباس، جمله‌ای را از کتاب اسرار الشهادة به عنوان حدیث از معصومین نقل کرده است که عباس بهره‌ای از علم داشته است. جعفر نقدی دربارهٔ او می‌نویسد «او از نظر دانش، پارسایی، نیایش و عبادت از بزرگان اهل‌بیت است.» برخی معتقدند اگرچه عباس (ع) در درجه معصومان نیست، اما نزدیک‌ترین فرد به آن‌ها است. حضرت عباس (ع) پنج امام معصوم را دیده است. امام علی (ع)، امام حسن (ع)، امام حسین (ع)، امام سجاد (ع) و امام باقر (ع) که در واقعه کربلا حضور داشته است.
جایگاه حضرت عباس در بهشت و غبطه شهدا به او
عباس را از شاخص‌ترین و برجسته‌ترین اصحاب امام حسین (ع) در روز عاشورا دانسته‌اند. او پرچمدار لشکر امام حسین (ع) در واقعه کربلا بود. امام حسین (ع) دربارهٔ حضرت عباس، تعبیر «جانم به فدایت برادر» را به کار برده است و همچنین بر نعش عباس گریسته است. برخی این سخنان و حرکات را نشانگر جایگاه او نزد امام سوم شیعیان دانسته‌اند.
در احادیث همچنین بر جایگاه خاص حضرت عباس در بهشت تأکید شده است؛ بر اساس روایتی، امام سجاد (ع) فرمود خداوند عمویم عباس را رحمت کند که خود را فدای برادرش امام حسین (ع) کرد و در این راه دو دستش قطع شد که خداوند عوض دو دست قطع‌شدهٔ او دو بال در آخرت به او عطا خواهد کرد تا با آن دو بال همراه با فرشتگان در بهشت پرواز کند همان گونه که به جعفر بن ابی طالب نیز دو بال عطا شد. امام در ادامه فرمود عمویم عباس نزد خداوند منزلت و جایگاه بالایی دارد که همه شهدا در روز قیامت به او غبطه می‌خورند. همچنین ابونصر بخاری روایتی از امام صادق (ع) نقل کرده است که در آن عباس را با تعبیر «نافذ البصیرة» (دارای بینش عمیق) توصیف کرده و او را صاحب ایمانی قوی معرفی کرده است که در کنار امام حسین (ع) جهاد کرد و به شهادت رسید. این روایت در منابع دیگر هم آمده است.
سیدعبدالرزاق مقرم در کتاب مقتل الحسین می‌گوید که امام سجاد (ع) بعد از واقعه عاشورا برای دفن اجساد همه شهدای کربلا از بنی‌اسد کمک گرفت، ولی برای دفن امام حسین (ع) و عباس (ع) از آن‌ها کمکی نگرفت و گفت برای دفن این دو شهید کسانی مرا کمک می‌کنند و به کمک شما نیازی نیست. آیت‌الله جوادی آملی الاهی‌دان و محقق شیعه براین باور است که فضیلت حشر با فرشتگان، که هیچ لذتی بالاتر از آن نیست، در روایات برای بنده صالح خدا، حضرت ابوالفضل العباس (ع) نیز گفته شده و این گونه پاداش‌های غیبی، ظهور راز عبادت و اطاعت و بروز روح بندگی است.
