امام رضا کیست؟

رویداد۲۴ هدی کاشانیان: امام علی بن موسی الرضا (ع)، که به عنوان امام رضا شناخته می‌شود، هشتمین امام از ائمه دوازده‌گانه شیعه و یکی از مهم‌ترین شخصیت‌های اسلامی است. او هشتمین امام مذهب شیعه دوازده‌امامی است و از سال ۱۸۳ق، به‌مدت بیست سال، امامت شیعیان را برعهده داشت و دوره امامت خود با خلافت هارون عباسی، محمد امین و مأمون عباسی هم‌زمان بود.

زندگینامه امام رضا (ع)

امام رضا (ع) هشتمین امام شیعیان، از سلاله پاک رسول خدا (ص) و هشتمین جانشین پیامبر مکرم اسلام است. بنابر نظر مشهور مورخان، امام رضا (ع)، در یازدهم ذی قعده سال ۱۴۸ هـجری قمری در مدینه منوره متولد شد. پدر بزرگوار امام رضا (ع)، امام موسی کاظم (ع) پیشوای هفتم شیعیان بودند که در سال ۱۸۳ ﻫ. ق. به دست هارون عباسی به شهادت رسیدند. مادر گرامی امام رضا (ع) نجمه نام داشت. البته نام‌های دیگری نیز برای مادر گرامیشان ذکر کردند از جمله تکتم. حضرت رضا (ع)، دوران کودکى و جوانى را تا سال ۲۰۱ هجری قمری در مدینه طیبه که مهبط وحى بود در خدمت پدر بزرگوارش سپرى کرد و مستقیماً تحت تعلیم و تربیت امام هفتم (ع) قرار گرفت و علوم و معارف و اخلاق و تربیتى را که امام کاظم (ع) از پدرانش به ارث برده بود، به او آموخت. گزارشی از حضور ایشان در بغداد هنگام زندانی بودن پدر بزرگوارشان در آن شهر در دسترس نیست. 

امام رضا (ع) دارای تعدادی کنیز بودند، از جمله کنیزان ایشان، سبیکه مادر امام جواد (ع) است. او کنیزى بود که به او سبیکه یا دُرّه می‌گفتند، حضرت رضا او را خیزران نام گذاشتند و این بانو از اهالى نوبه (منطقه‌ای در آفریقا) است و همسر دائمی امام رضا (ع) ام‌حبیبه بود. در تعداد و اسامی فرزندان امام رضا (ع) نقل‌های مختلفی وجود دارد؛ گروهی آن‌ها را پنج پسر و یک دختر، به نام‌های محمد قانع، حسن، جعفر، ابراهیم، حسین و عایشه ذکر کرده اند؛ همچنین در نقلی شیخ صدوق در سلسله سند روایتی از فاطمه به عنوان یکی از دختران آن حضرت نام برده است؛ اما شیخ مفید بر این عقیده است، که امام هشتم (ع)، فرزندی جز امام جواد (ع) نداشتند و بسیاری از عرفا و بزرگان نیز بر همین اعتقادند.

کنیه و القاب امام رضا (ع) 

امام کاظم (ع) کنیه «ابوالحسن» را به ایشان عنایت فرمودند و به على بن یقطین گفتند: اى على، این پسرم (با اشاره به امام رضا (ع)) آقاى فرزندان من است و من کنیه خویش را به او دادم. بدین جهت امام کاظم (ع) را «ابوالحسن اوّل» و امام رضا (ع) را «ابوالحسن ثانی» مى نامند. برای علی بن موسی، القابی، چون رضا، صابر، رضی، وفی و زکی ذکر کرده‌اند. برپایه حدیثی از کتاب اعلام‌الوری، نوشته فضل بن حسن طبرسی، امام کاظم (ع) لقب عالم آل‌محمد را هم درباره او به کار برده است. امام رضا را با القابی، چون ضامن آهو، امام رئوف، غریبُ‌الغُرَبا، ثامن‌الحُجَج (هشتمین حجت)، ثامنُ‌الائمة (هشتمین امام) نیز می‌خوانند.

مشهور‌ترین لقب او «رضا» است. سیوطی، از عالمان اهل‌سنت گفته این لقب را مأمون، خلیفه عباسی به او داد؛ اما طبق حدیثی که شیخ صدوق، محدث شیعه قرن چهارم قمری نقل کرده، امام جواد (ع) این سخن را نادرست شمرده و ملقب‌شدن پدرش به «رضا» را به این دلیل دانسته که او به خداوندی خدا در آسمان و نبوت پیامبر و امامت امامان در زمین راضی بود. در این حدیث، از امام جواد می‌پرسند دیگر امامان هم که این‌گونه بوده‌اند. پس چرا از بین آن‌ها پدر شما به «رضا» ملقب شده است؟ امام جواد (ع) پاسخ می‌دهد، چون دوست و دشمن از او راضی بودند و این در خصوص هیچ‌یک از امامان دیگر صدق نمی‌کند.

مدت امامت امام رضا (ع)

امام رضا (ع) در زمانی زندگی می‌کرد که عباسیان در اوج قدرت خود بودند. ایشان پس از شهادت پدر بزرگوارشان امام کاظم (ع) در سال ۱۸۳ق امامت را عهده‌دار شد؛ مدت امامت آن حضرت ۲۰ سال (۱۸۳-۲۰۳ق) بود که با خلافت هارون الرشید (۱۰ سال)، محمد امین (حدود ۵ سال)، مأمون (۵ سال) همزمان شد.

امامت حضرت رضا (ع) بار‌ها توسط پدر بزرگوار و اجداد گرامیشان و رسول اکرم (ص) اعلام شده بود. به خصوص امام کاظم (ع) بار‌ها در حضور مردم، ایشان را به عنوان وصی و امام بعد از خویش معرفی کرده بودند؛ یکی از یاران امام موسی کاظم (ع) می‌گوید: «ما شصت نفر بودیم که موسی بن‌جعفر (ع) به جمع ما وارد شد، درحالی که دست فرزندش علی در دست او بود، فرمود: «آیا می‌دانید من کیستم؟»، گفتم: «تو آقا و بزرگ ما هستی»، فرمود: «نام و لقب من را بگوئید»، گفتم: «شما موسی بن جعفر بن محمد هستید»، فرمود: «این که با من است کیست؟» گفتم: «علی بن موسی بن جعفر»، فرمود: «پس شهادت دهید او در زندگانی من وکیل من و بعد از مرگ من وصی من است». در حدیث مشهوری نیز که جابر از قول نبى اکرم (ص) نقل می‌کند، امام رضا (ع) به عنوان هشتمین امام و وصی پیامبر معرفی شده‌اند. امام صادق (ع) نیز مکرر به امام کاظم می‌فرمودند: «عالم آل‌محمد از فرزندان تو است و او وصی بعد از تو خواهد بود».

پس از شهادت امام هفتم، بیشتر شیعیان با توجه به وصیت امام (ع) و دلایل و شواهد دیگر، امامت فرزند ایشان، علی بن موسی الرضا (ع) را پذیرفتند و وی را به عنوان امام هشتم تأیید کردند. این دسته که بزرگان اصحاب امام کاظم (ع) را هم شامل می‌شد به نام قطعیه مشهور شدند. ولی گروه دیگری از اصحاب امام هفتم (ع) بنا به دلایلی، از اعتراف به امامت علی بن موسی الرضا (ع) سرباز زده و در امامت حضرت موسی بن جعفر (ع) توقف کردند. آنان اظهار می‌داشتند که موسی بن جعفر (ع) آخرین امام است و کسی را به امامت تعیین نکرده و یا دست کم ما از آن آگاه نیستیم، این گروه واقفیه نامیده شدند. ا‌مام رضا (ع) در روایتى سرنوشت آن‌ها را اینگونه بیان فرمودند: «در حیرت زندگى مى‌کنند و نهایت در حال کفر مى‌میرند.»

فراخواندن امام رضا (ع) به مرو

مأمون از سال ۱۹۸ تا سال ۲۰۰ گرفتار فرازونشیب‌های قیام علویان و سرکوب آنان بود. او پس از آنکه قلمرو خود را از مخالفان پاک کرد، متوجه امام رضا (ع) شد و آن حضرت را به مرو فراخواند. به‌طور کلی از زمان امام کاظم (ع) تا امام عسکری (ع) همۀ ائمه، تحت نظارت شدید خلفای عباسی بودند و درواقع زندانی آنان به‌شمار می‌رفتند. مأمون برای رسیدن به این هدف بود که امام رضا (ع) را به پایتخت حکومت خود، یعنی مرو، فراخواند. امام رضا (ع) نیز چاره‌ای جز پذیرش این دعوت اجباری نداشت و به این سفر تن داد.

امام رضا (ع) در سال ٢٠٠ یا ٢٠١ مجبور به ترک مدینه شد و به‌سوی مرو حرکت کرد. مسیر آن حضرت برای رسیدن به مرو، مورد اختلاف پژوهشگران است. نقل شده که مأمون به فرستادگان خود دستور داده بود که آن حضرت را از شهر‌های شیعه‌نشین، به‌ویژه کوفه و قم عبور ندهند و ایشان را از مدینه به بصره آوردند و از بصره به خوزستان ایران. آن حضرت در این منطقه از اَرجان یا ارَّجان (بهبهان کنونی) و اهواز عبور کرد و سپس به‌سوی ابرکوه یا ابرقو که امروزه در استان یزد قرار داد، حرکت نمود. سپس وارد شهر یزد شد و از آنجا به طبس و نیشابور و سرخس رفت و سرانجام به مرو رسید. 

امام رضا (ع) در طول این مسیر، تحت نظر عاملان حکومت بود، ولی به هر منطقه‌ای که می‌رسید با استقبال گستردۀ مردم مواجه می‌شد. در این باره آنچه بیش از همه در تاریخ ماندگار شده، حضور آن حضرت در نیشابور است؛ زیرا در آن زمان، نیشابور پس از بغداد مهم‌ترین مرکز حدیثی اهل‌سنت به‌شمار می‌رفت. 

ولایتعهدی امام رضا (ع)

یکی از مهم‌ترین وقایع در زندگی امام رضا (ع)، پیشنهاد مأمون عباسی برای قبول ولایتعهدی بود. وقتی امام رضا (ع) به مرو رسید، مأمون با آن حضرت دیدار کرد و ایشان را احترام نمود. او در این دیدار اصرار کرد که من از خلافت کناره‌گیری می‌کنم و شما خلافت و رهبری امت اسلامی را بپذیرید. امام به‌شدّت امتناع نمود و به این پیشنهاد راضی نشد؛ زیرا می‌دانست که مأمون این پیشنهاد را از روی اعتقاد به امامت مطرح نمی‌کند و او به‌خاطر رسیدن به همین خلافت بود که برادرش را کشت و سرش را از تن جدا کرد و مردم را واداشت که بیایند و بر سر بریدۀ او لعن و نفرین کنند. مأمون، به دلیل مشکلات سیاسی و اجتماعی خود، از امام رضا (ع) دعوت کرد تا ولایتعهدی را بپذیرد. امام رضا (ع) به اجبار این پیشنهاد را قبول کردند، ولی به شرطی که دخالتی در امور حکومتی نداشته باشند و عزل و نصبی نکنند.

نماز عید فطر امام رضا (ع)

ماجرای نماز عید فطر امام رضا (ع) در کتاب‌های حدیثی فراوانی گزارش شده است. طبق این گزراش، پس از ولایتعهدی امام رضا، مأمون از او خواست نماز عید فطر را اقامه کند؛ اما او شرطش از پذیرش ولایتعهدی، مبنی بر دخالت‌نکردن در امور خلافت را به مأمون یاد آورد و آن را نپذیرفت؛ اما پس از اصرار مأمون، امام به او گفت پس من مانند رسول خدا و امیرالمؤمنین به نماز خواهم ایستاد و مأمون پذیرفت. صبح روز عید، امام رضا غسل کرد، عمامه سفید بر سر بست و همراه با یارانش، با پای برهنه بیرون آمد و شروع به تکبیرگفتن کرد. سپس راه افتاد و مردم با او همراه شدند. امام (ع) هر ده قدم که برمی‌داشت، می‌ایستاد و سه بار تکبیر می‌گفت. تمام شهر تحت تأثیر این رفتار امام، به گریه و ضجه افتاده بود. خبر به گوش مأمون رسید. فضل بن سهل، وزیر مأمون، به او گفت اگر رضا با این حالت به محل نماز برسد، مردم شهر با او همراه می‌شوند و برضد تو می‌شورند. مصلحت آن است که از او بخواهی تا برگردد. بدین ترتیت، مأمون کسی را نزد امام فرستاد و از او خواست برگردد. امام هم کفش‌هایش را پوشید و به خانه برگشت.

شهادت امام رضا (ع)

امام رضا (ع) در سال ۲۰۳ هجری قمری (۸۱۸ میلادی) در توس به شهادت رسیدند. «شهادت امام رضا علیه السلام» بنا به قول مشهور در بین شیعه، در روز ۳۰ صفر سال ۲۰۳ هجری واقع گردیده است و این، گفتار شیخ مفید در «الارشاد» نیز می‌باشد. آن حضرت توسط مأمون خلیفه عباسی و با خورانده شدن انگور یا انار مسموم در ۵۵ سالگی به شهادت رسیدند. 

رویداد شهادت امام رضا (ع) بوسیله زهر در شهر طوس، در روایاتی از پیامبر و ائمه اطهار (ع)، پیش بینی شده بود. پیکر مطهر امام رضا (ع) به دستور مأمون، در بقعه هارونیه (محل دفن هارون الرشید) در روستای سناباد به خاک سپرده شد که بعد‌ها به «مشهد الرضا» معروف شد.