آیا جهاد فقط به معنای جنگ است؟

رویداد۲۴| مهسا زرگری: جهاد در لغت به معنای تلاش و کوشش است و در اصطلاح شرعی به تلاش و کوشش در راه خدا، به‌ویژه در راستای گسترش دیانت و اجرای احکام الهی اطلاق می‌شود. جهاد شامل صرف مال و قدرت در راه خدا، برپایی کلمه الله و انتشار دستورات و اصول الهی، و همچنین پیاده‌سازی نظام الهی در زمین است. اهداف جهاد بلند و مقدس بوده و به تعبیر مختصر قرآن، جهاد «سبیل الله» و «راه خدا» است که بالاترین هدف در زندگی انسانی به شمار می‌رود. در این مقاله، با نگاهی کلی به مفهوم جهاد پرداخته می‌شود. و این سوال پاسخ داده می شود که آیا جهاد فقط به معنای جنگ است؟

جهاد مبارزه‌ای است در راه خدا با جان و مال، علیه مشرکان و ستمگران، با هدف اعتلای اسلام و برپایی شعائر آن. جهاد از ارکان دین اسلام است و فقیهان در مورد احکام آن مباحث مستقلی دارند. به عقیده بیشتر مفسران، حکم جهاد برای نخستین بار هفت ماه پس از هجرت پیامبر اکرم (ص) از مکه به مدینه تشریع شد.

در قرآن و احادیث، فضایل و آثار بسیاری برای جهاد در راه خدا ذکر شده است. از جمله این اهداف، حمایت از مظلومان و مستضعفان، جلوگیری از ظلم و تجاوز، مبارزه با شرک و بت‌پرستی و تقویت دین اسلام است.

فقها جهاد را به دو نوع تقسیم می‌کنند: جهاد ابتدایی و جهاد دفاعی. جهاد ابتدایی به معنای جنگ با مشرکان و کافران برای دعوت آنان به اسلام و توحید است، در حالی که جهاد دفاعی به دفاع از سرزمین‌های اسلامی در برابر دشمنان اشاره دارد.
متأسفانه، آموزه جهاد در عصر حاضر (قرن پانزدهم هجری) توسط گروه‌های تندرو مانند القاعده و داعش مورد سوء‌استفاده قرار گرفته است. این رفتارهای خشونت‌آمیز باعث انحراف جهاد از اهداف اصلی‌اش و ایجاد اسلام‌هراسی شده و بهانه‌ای برای حمله به این آموزه گردیده است.

جهاد در راه خدا یعنی چه؟

جهاد اصطلاحی فقهی است که به معنای مبارزه در راه خدا با جان و مال، به‌ویژه در نبرد با مشرکان و ستمگران، و با هدف اعتلای اسلام و برپایی شعائر آن به کار می‌رود. جهاد یکی از ارکان دین اسلام محسوب می‌شود و فقها در باب مستقلی تحت عنوان «جهاد» به تفصیل درباره احکام فقهی آن بحث کرده‌اند. واژه جهاد و مشتقات آن در قرآن حدود ۳۵ بار ذکر شده و احادیث متعددی نیز درباره احکام و فضیلت آن در منابع روایی نقل شده است که فقیهان برای استنباط احکام شرعی از آن‌ها استفاده می‌کنند.

بیشتر بخوانید: چگونه باید نماز خوانده شود؟

در متون دینی، جهاد علاوه بر معنای فقهی، به معنای مشقت و تلاش نیز به کار رفته است. در برخی احادیث، برای اشاره به اهمیت و دشواری برخی اعمال، از آن‌ها به‌عنوان جهاد یاد شده است. به‌عنوان مثال، مجاهدت نفس در برابر شیطان و هوس‌های نفسانی به عنوان «جهاد اکبر» معرفی شده است. همچنین کارهایی مانند امر به معروف و نهی از منکر، برگزاری حج، سخن‌گفتن به عدالت در برابر ستمگران، تلاش برای زنده‌کردن سنت‌های نیکو، خوب شوهرداری و تلاش برای تأمین روزی حلال برای خانواده، و روزه‌گرفتن در گرما نیز به‌عنوان جهاد در راه خدا شناخته می‌شوند.

جهاد به معنای تلاش و مبارزه در راه خدا با جان و مال و دیگر دارایی‌ها، یکی از اصول دین و واجبات الهی است. این مفهوم نه تنها در اسلام، بلکه در تمام ادیان الهی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و در رأس برنامه‌های همه پیامبران قرار دارد. جهاد به‌عنوان رکن ایمان و یکی از افضل اعمال شناخته می‌شود و ترک آن جز ذلت و خواری برای انسان نتیجه‌ای نخواهد داشت.

 آیا جهاد فقط به معنای جنگ است؟

جهاد تنها به جنگیدن با دشمنان خارجی محدود نیست، بلکه دارای معنای وسیع‌تری است که شامل جهاد با نفس و جهاد علمی و فرهنگی نیز می‌شود. هر یک از این انواع جهاد آثار و فواید خاص خود را دارند، از جمله تقویت تقوا، غلبه بر نفس، هدایت و سعادت، استجابت دعا و تحقق حاکمیت الهی.

اسلام به‌عنوان آخرین دین الهی، تمام احکام و قوانین خود را در راستای رشد و تکامل همه‌جانبه انسان‌ها وضع کرده است. این ظرفیت و کارکرد مهم به این دلیل است که آموزه‌های دین مبین اسلام با فطرت انسانی هماهنگ و سازگار است. جهاد نیز از این اصل مستثنا نیست و به‌عنوان یکی از مهم‌ترین احکام اسلام، برای دفاع از توحید و رفع موانع و مشکلات در مسیر تکامل انسان تشریع شده است.

با این حال، در طول تاریخ، برخی افراد به‌ویژه مستشرقین، به دلیل عدم درک صحیح از فلسفه جهاد یا از روی غرض‌ورزی، اسلام را به خشونت و استفاده از زور متهم کرده‌اند. این امر باعث شده است که اصل جهاد در اسلام به شدت مورد هجمه قرار گیرد.

ارزش جهاد در دین اسلام

امام علی (ع) در مورد جهاد می‌فرماید:
«جهاد شریف‌ترین عمل پس از پذیرش اسلام و مایه پایداری دین است. جهاد عزت و اقتدار می‌آورد و دارای پاداشی بزرگ است. این عمل سخت و دارای اجر است و در آن، نوید بهشت پس از شهادت داده شده است.»
(شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۱۶ق، ج۱۵، ص۹۴)
در آیات قرآن و احادیث، فضایل و اهمیت جهاد به‌وضوح بیان شده است. در آیات ۲۰ و ۲۱ سوره توبه، به مقام رفیع کسانی که با جان و مال خود در راه خدا جهاد می‌کنند اشاره شده و این افراد به عنوان رستگاران معرفی شده‌اند؛ همچنین رحمت الهی و بشارت بهشت جاویدان برای آن‌ها وعده داده شده است.

بر اساس آیه ۹۵ سوره نساء، خداوند مرتبه جهادگران را بر دیگر مسلمانان برتری بخشیده است. در برخی روایات، جهاد به‌عنوان دری از درهای بهشت معرفی شده که خداوند برای اولیای خود گشوده است. همچنین در روایتی، جهاد به‌عنوان برترین عمل پس از فرایض و در روایتی دیگر، شریف‌ترین عمل پس از پذیرش اسلام توصیف شده است. در برخی احادیث، جهاد قله رفیع اسلام و از ارکان ایمان دانسته شده است.
محمد فاضل لنکرانی، فقیه شیعه، می‌گوید که اهمیت و پاداش جهاد و کشته‌شدن در راه خدا به‌قدری است که مشمول قاعده دفع ضرر محتمل نمی‌شود.
اهداف و فلسفه‌های جهاد در اسلام
در این بخش به برخی از اهداف و فلسفه‌های جهاد در اسلام می‌پردازیم:

۱. اقامه دین الهی و دفاع از آن

اقامه دین الهی و دفاع از آن، یکی از مهم‌ترین واجبات الهی و اهداف جهاد در اسلام است. در اکثر آیات مربوط به جهاد، عبارت «فی سبیل الله» آمده است تا هدف اصلی آن را روشن کند. به‌عنوان مثال، خداوند می‌فرماید: «وَ قَاتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ الَّذِینَ یُقَاتِلُونَکُمْ...» (بقره: 190). این آیه، هدف و فلسفه جهاد اسلامی را مشخص می‌کند و نشان می‌دهد که جهاد در اسلام هرگز برای انتقام‌جویی، جاه‌طلبی یا اشغال سرزمین‌ها نیست. بر اساس آموزه‌های اسلامی، جهاد باید تنها در راه خدا و برای گسترش توحید و عدالت و ریشه‌کن کردن ظلم و فساد انجام شود. این اصول، جنگ‌های اسلامی را از سایر جنگ‌ها متمایز می‌کند و در تمام ابعاد جنگ تأثیر می‌گذارد.

۲. دفع فساد و فتنه

یکی دیگر از اهداف جهاد، جلوگیری از فتنه و فساد دشمنان اسلام است. خداوند می‌فرماید: «وَ قَاتِلُوهُمْ حَتَّی لَا تَکُونَ فِتْنَةٌ...» (بقره: 193). این آیه مسلمانان را موظف می‌کند تا با فتنۀ دشمنان مقابله کنند و آن‌ها را از فتنه‌انگیزی بازدارند. فتنه ممکن است به شکل شرک، فساد یا فشارهای دشمنان بر مسلمانان بروز کند. دشمنان همواره در تلاشند تا موانعی بر سر راه تعالیم اسلام ایجاد کنند. اسلام مسلمانان را به جهاد دعوت می‌کند تا جامعه را از گمراهی نجات دهند و فضایی مناسب برای تحقق مصالح دین و دنیای مردم فراهم کنند.

۳. حمایت از مظلومان و ستمدیدگان

حمایت از مظلومان و ستم‌دیدگان نیز از دیگر اهداف جهاد در اسلام است. خداوند می‌فرماید: «مَا لَکُمْ لَا تُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ الْمُسْتَضْعَفِینَ...». این آیه مسلمانان را به جهاد در راه خدا و نجات مستضعفان دعوت می‌کند. قرآن کریم تأکید می‌کند که دفاع از مظلومان در هر نقطه‌ای از جهان ضروری است و این اصل در اسلام باید رعایت شود. مسلمانان نمی‌توانند در برابر ظلم و فشار بر مظلومان بی‌تفاوت باشند و این دستور یکی از ارزشمندترین آموزه‌های اسلامی است.

۴. مقابله با حمله متجاوزان

مقابله با تهاجم دشمنان نیز از اهداف جهاد در اسلام است. خداوند می‌فرماید: «اُذِنَ لِلَّذِینَ یُقَاتَلُونَ بِاَنَّهُمْ ظُلِمُوا...». این آیه به مسلمانانی که تحت فشار و آزار دشمنان قرار گرفته‌اند، اجازه جهاد می‌دهد. در واقع، این آیه به مسلمانان این حق را می‌دهد که از خود دفاع کنند و به مقابله با تجاوزات دشمنان بپردازند.