امام صادق کیست؟

رویداد۲۴ هدی کاشانیان: امام جعفر صادق (ع)، ششمین امام از ائمه دوازده‌گانه شیعه و یکی از مهم‌ترین شخصیت‌های اسلامی است که به دلیل فعالیت‌های علمی و مذهبی گسترده‌اش به عنوان بنیان‌گذار مکتب جعفری شناخته می‌شود. او در سال ۸۳ هجری قمری (۷۰۲ میلادی) در مدینه به دنیا آمد و در سال ۱۴۸ هجری قمری (۷۶۵ میلادی) درگذشت.

زندگینامه امام صادق (ع)

امام صادق (ع) در ۱۷ ربیع الاول سال ۸۳ هجری قمری در شهر مدینه به دنیا آمد. پدر بزرگ ایشان امام سجاد (ع)، پدر بزرگوارشان امام محمدباقر (ع) و مادرشان معروف به ام فروه، دختر قاسم بن محمد بن ابی بکر است. در بیشتر منابع آمده است که ایشان صاحب هفت پسر و سه دختر بودند. امام موسی کاظم (ع)، امام هفتم شیعیان یکی از فرزندان این امام بزرگوار است که نام مادرش حمیده دختر صاعد یا صالح است. امام صادق (ع) القاب زیادی داشت که مهم‌ترین و معروف‌ترین آن‌ها صادق به معنی راستگو است. امام جعفر صادق (جعفر به معنای نهر جاری پرفایده) به مدت ۳۴ سال امامت شیعیان را برعهده داشت و با تلاش‌های فراوان توانست احیاگر مذهب شیعه در بین مسلمانان باشد. از دیگر لقب‌های امام جعفرصادق (ع) می‌توان طاهر، صابر و فاضل را نام برد. مدت زمان امامت ایشان با خلافت پنج خلیفه آخر اموی یعنی از هشام بن عبدالملک به بعد و دو خلیفه نخست عباسی سفاح و منصور دوانیقی هم‌زمان بود. از مشهورترین کنیه‌های ایشان می‌توان به ابو عبدالله، ابو اسماعیل و ابو موسی اشاره کرد.

دانش امام صادق (ع)

امام جعفر صادق (ع) در دوره‌ای زندگی می‌کرد که به علت ضعف و نزاع‌های سیاسی حکومت‌های اموی و عباسی، فضای نسبتاً آزادی برای فعالیت‌های علمی و فرهنگی فراهم شده بود. امام صادق (ع) از این فرصت استفاده کرده و به تربیت شاگردان و گسترش دانش اسلامی پرداخت. در میان شاگردان امام‌ صادق (ع) افراد خبره در رشته‌های گوناگون دانش‌ها به‌ویژه ادبیات و لغت تاریخ، سیره و رجال، کلام و فقه وجود داشت و مناظرات آنان با برجستگان دیگر مذاهب، شاهد آن است. بخش عمده نویسندگان کتاب‌های گوناگون در معارف اسلامی از دست‌پروردگان امام‌صادق (ع) بودند و حضرت با استفاده از فضای مناسب برای طرح مسائل عقلانی، مسائل فلسفی را مطرح کرد. احیای بخش‌های دیگر علوم اسلامی و تشویق افراد به کندوکاو در آن، در مدرسه امام‌ صادق (ع) پررنگ بوده‌ است از جمله دانش بهداشت و طب، نجوم و زیست‌شناسی.

فعالیت‌های علمی امام صادق (ع)

امام صادق (ع) به عنوان یک فقیه، محدث، و متکلم شناخته می‌شود و بسیاری از احادیث و احکام فقهی شیعه از طریق وی نقل شده‌اند. آوازه علم امام‌صادق (ع) در میان مردم چنان فراگیر شد که مردم از همه طوایف برای استفاده از حضرت به ایشان مراجعه می‌کردند. مالک‌بن‌انس از رهبران مذاهب اسلامی و شاگرد امام‌صادق (ع) آن حضرت را معتبرترین و موثق‌ترین مردم خواند او گفته‌است افضل از جعفربن‌محمد در علم و عبادت و پارسایی، نه چشمی به خود دیده و نه گوشی شنیده و نه به قلب بشری خطور کرده‌است. ابوحنیفه نیز امام‌صادق (ع) را آگاه‌ترین مردم شمرده و با اشاره به دو سال شاگردی خود نزد ایشان اعتراف کرده‌است اگر آن دو سال نبود، هلاک می‌شد. منصور خلیفه عباسی نیز با وجود دشمنی با امام‌صادق (ع)، ایشان را وارث پیامبر (ص) می‌خواند و در برابر مردم به ایشان احترام بسیار می‌گذاشت. امام‌صادق (ع) در میان شیعیان نیز به عنوان معیار مذهب شیعه شناخته شد و به تعبیر ابان‌بن‌تغلب راویان و فقهای مشهور شیعه، در وقت اختلاف در سخنان پیامبر (ص)، سخنان علی (ع) را معیار و در وقت اختلاف در سخنان علی (ع)، سخنان جعفربن‌محمد (ع) را معیار شمردند. از این‌رو شیعیان به (جعفری) شهره شدندتأثیرات امام جعفر صادق (ع) نقش مهمی در گسترش و تقویت مکتب فقهی شیعه داشت. او علاوه بر فقه، در حوزه‌های مختلفی، چون تفسیر قرآن، علم حدیث، و کلام نیز فعالیت داشت و بسیاری از اصول اعتقادی و فقهی شیعه به او منسوب است. به همین دلیل، مکتب فقهی شیعه به نام مکتب جعفری نیز شناخته می‌شود. مرحوم علامه طباطبایی هم درباره این موضوع می‌نویسد:

هنگامی که خلافت از اهل‌بیت (ع) گرفته شد، مردم روی این‌جریان از آن‌ها روی‌گـردان شـدند و اهل‌بیت (ع) در ردیـف اشخاص عادی بلکه به خـاطر سـیاست دولت وقت، مطرود از جامعه شناخته شدند و در نتیجه مسلمان‌ها از اهل‌بیت (ع) دور افتادند و از تربیت علمی و عملی آنـان مـحروم شدند. البته امویان به این هم بـسنده نـکردند و با نـصب عـلمای سـفارشی خود، کوشیدند از مطرح شـدن ائمه اطهار (ع) از این طریق نیز جلوگیری کنند. چنانچه معاویه رسماً اعلام کرد: کسی کـه عـلم و دانش قرآن نزد اوست، عبدالله بن سلام اسـت و در زمـان عبدالملک اعـلام شد: کسی جـز عطا حـق فتوا ندارد و اگر او نبود، عبدالله بن نجیع فتوا دهد، از سوی دیگر مردم از تفسیر قرآن نیز چـون عـلم اهـل‌بیت (ع) محروم ماندند با داستان‌های یهود و نصاری آمـیخته شـد و نـوعی فـرهنگ التـقاطی در گذر ایام شکل گرفت. رفته رفته که قیام‌های شیعی اوج گرفت و گاه فضا‌های سیاسی به دلایلی باز شد، دو نظریه قیام مسلحانه و نهضت فرهنگی در اذهان مطرح شد. چون قیام‌های مسلحانه بـه دلیل اقتدار حکام اموی و عباسی عموماً باشکست رو‌به‌رو می‌شد، نهضت امام صادق (ع) به‌سوی حرکتی علمی می‌توانست سوق پیدا کند تا از این گذر علاوه بر پایان دادن به رکود و سکوت مرگ‌بار فرهنگی، اختلاط و التـقاط مـذهبی و دینی و فرهنگی نیز زدوده شود؛ از این‌رو اولویت در نهضت امام بر ترویج و شکوفایی فرهنگ دینی و مذهبی و پاسخگویی به شبهات و رفع التقاط شکل گرفت.

وفات امام صادق (ع)

شبی منصور به وزیر دربارش «ربیع» دستور داد که هم‌اکنون جعفر بن محمد (ع) را در اینجا حاضر کن. ربیع فرمان منصور را اجرا کرد، حضرت صادق (ع) را در نیمه‌های شب با سر برهنه و بدون روپوش به‌حضور او آوردند. منصور با کمال جسارت و خشونت به آن حضرت گفت: اباجعفر تو با این سن و سال شرم نمی‌کنی که خواهان ریاست هستی و می‌خواهی میان مسلمین فتنه و آشوب بپا کنی؟ خدا مرا بکشد اگر تو را نکشم، آیا در مورد سلطنت من اشکال تراشی می‌کنی، ...»؟ امام فرمود: «آن‌کس که چنین خبری به تو داده دروغگو است...»

سپس منصور شمشیر خود را از غلاف بیرون کشید تا گردن امام را بزند. ناگاه رسول خدا (ص) را در برابر خود دید. شمشیرش را در غلاف گذاشت. این اتفاق تا سه بار تکرار شد و منصور از قتل امام منصرف شد.

ربیع می‌گوید: امام صادق (ع) را دیدم هنگام ورود لب‌هایش حرکت می‌کند، وقتی که کنار منصور نشست، لحظه به لحظه از خشم منصور کمتر می‌شد. وقتی که امام صادق (ع) از نزد منصور رفت، پشت سر امام رفتم و به او عرض کردم: وقتی که شما وارد بر منصور شدید، منصور نسبت به شما بسیار خشمگین بود. زمانی که نزد او آمدی و لب‌های تو حرکت کرد، خشم او کم شد، شما لب‌هایتان را به چه چیز حرکت می‌دادی؟

امام صادق (ع) فرمود: «لب‌هایم را به دعای جدم امام حسین (ع) حرکت می‌دادم و آن دعا این است: «ای نیرو بخش من به‌هنگام دشواری‌هایم، و‌ای پناه من به هنگام اندوهم، با چشمت که نخوابد مرا حفظ کن و مرا در سایه رکن استوار و خلل ناپذیرت قرار بده». سرانجام منصور به‌وسیله انگوری که آن را به زهرآلوده کرده بود، امام صادق (ع) را مسموم کرد. بالاخره آن امام همام در سال ۱۴۸ هجری در سن شصت و پنج سالگی مظلومانه به شهادت رسید و پیکر پاکش را در قبرستان بقیع و در جوار ائمه بقیع (ائمه بقیع عبارتند از: امام حسن (ع)، امام سجاد (ع)، امام باقر (ع) و امام صادق (ع)) به خاک سپردند.

درباره زمان شهادت گروهی ماه شوال و دسته‌ای دیگر ۲۵ رجب را بیان کردند.

وصیت امام صادق (ع)

بنابر احادیث، امام صادق (ع) بار‌ها امام کاظم (ع) را به عنوان امام بعد از خود به اصحاب خاصش معرفی کرده بود؛ اما به جهت سخت‌گیری‌های عباسیان و به منظور حفظ جان امام کاظم (ع)، پنج نفر، از جمله خلیفه عباسی را وصی خود معرفی کرد. از این‌رو برخی از اصحاب برجسته امام صادق (ع) مانند مؤمن طاق و هشام بن سالم نیز درباره جانشین امام صادق (ع) مردد بودند. آنان ابتدا سراغ عبدالله افطح رفتند و از او سؤالاتی پرسیدند، اما پاسخ‌های عبدالله آن‌ها را قانع نکرد. سپس با موسی بن جعفر (ع) ملاقات کردند و با پاسخ‌های وی قانع شدند و امامت او را پذیرفتند.