آیین های سده و نحوه برگزاری این جشن باستانی چیست؟

رویداد۲۴ | جشن سده اگرچه جشنی فراموش شده است، اما یکی از نماد‌های فرهنگی ما ایرانیان است که به کیش زرتشتی در تاریخ ایران مربوط است. زمان برگزاری «جشن سده روزآبان» از ماه بهمن [دهم بهمن ماه]است. شاید عبارت «روز آبان» برای خوانندگان امروزی غریب به نظر برسد. برای درک این روز خاص باید اشاره‌ای به تقویم ایرانیان باستان داشته باشیم. در این تقویم که بر اساس تاریخ خورشیدی بود، دوازده ماه وجود داشت که هر کدام به نام یکی از ایزدان و امشاسپندان نامگذاری شده بودند.

امشاسپندان تجلیات اهورامزدا، خدای ادیان باستانی ایران، به شمار می‌آیند و نماینده او در امر آفرینش و نگاهداری عالم بودند. آنها نقشی مانند فرشتگان در ادیان ابراهیمی را دارند و هرکدام از آنها نامی و وظیفه‌ای داشتند و نام‌های مانند فرورشی‌ها، امرتات، اسپنت ارمیتی و وهومند که به تدریج تغییر کردند و به ترتیب شکل‌های فروردین، مرداد، اسفند و شهریور را به خود گرفتند که اشکال امروزی آنها هستند. هر کدام از این ماه‌ها خود سی روز داشتند که نام روز‌ها نیز بر اساس نام الهگان و امشاسپندان بود. روز‌هایی که درهر ماه با نام خود آن ماه یکی بودند روز جشن محسوب می‌شدند. مثلا شانزدهمین روز از هر ماه مهر نامیده می‌شد و شانزدهم مهرماه که روز و ماه یک نام واحد داشتند جشن مهرگان برگزار می‌شد.

علاوه بر این، روز‌های خاصی مانند روز الهه آناهیتا یعنی آبان روز که می‌شود روز دهم هر ماه، در ماه‌هایی مانند بهمن جشن گرفته می‌شد. جشن سده نیز تلاقی آبان با بهمن است؛ یعنی تلاقی وُهومن (منش نیک با آبان) ایزد نگهبان آب. 

معنا و اهمیت آیین در ادیان باستانی 

جشن‌ها و ایام متبرک در جهان باستان با آیین ملازم بودند و به هیچ عنوان نمی‌شد این ایام را صرفا داستان و اسطوره دانست. ویلیام رابرتسون اسمیت در کتاب «در باب دین اقوام» سامی می‌نویسد: «هسته مرکزی دین مدرن باور و هسته مرکزی دین باستانی آیین است. اسطوره صرفا تبیین مراسمی دینی بود. باور‌های باستانی فقط قول نبودند بلکه اساسا فعل بودند.» 

این آیین‌ها هسته مرکزی تمدن‌های باستانی بودند و در نسبت مستقیم با تقسیم غذا، مجوز شکار و آمیزش و فرزندآوری قرار داشتند. مهمترین جشن‌ها در ایران باستان جشن سال نو بود که به نوعی یادمان نمادین خلقت محسوب می‌شود. به فراخور نو شدن جهان، انسان نیز در آیین‌های باستانی باید نو می‌شد مراسمی، چون غسل، استغفار و برگزاری آیین‌های نمادین بیرون راندن دیو‌ها و شیاطین و ارواح خبیث از همین معنا ناشی می‌شد. 

اجرای این جشن‌ها نسبت مستقیمی با «روابط تولید» در آنها داشت. فلات ایران مکان جوامع روستایی و کشاورزی بود که اقتصادشان بر مبنای کشاورزی بود و یکی از چالش‌های اصلی مردم زنده ماندن در فصول سرما و قحطی بود چرا که محصولی جز محصولات کشاورزی در دست نبود و خشکسالی و قحطی و همچنین سرمازدگی مصادف با کشته شدن اغلب جمعیت روستا‌ها و طبقات پایینی شهر‌ها از گرسنگی. به همین دلیل آب در دین ایرانیان قداست داشت و ایزد آب یعنی همان آناهیتا مقدس شمرده می‌شد. 

همچنین سرما و زمستان که نماد قحطی و توقف باروری بود نماد شر و شیطان به حساب می‌آمد و آتش که متضاد سرما بود هدیه خدایی به بشر شمرده می‌شد که به واسطه آن در برابر سرمای اهریمنی تاب بیاورد. جهنم در ادیان ایرانی، بر خلاف ادیان ابراهیمی، با سرما نمایان می‌شود و زمستان در شعر و ادب فارسی همواره نمادی از شر و اهریمن بوده است. این موضوع را می‌توان مثلا در شعر زمستان مهدی اخوان ثالث مشاهده کرد. حال باید در پرتو این واقعیت‌های تاریخی به تبیین جشن سده بپردازیم. 

نحوه برگزاری جشن سده 

ایرانیان درجشن سده تلی از هیزم جمع می‌کردند و نیم شب آن را آتش می‌زدند و معتقد بودند این جلوه گاه اهورایی بازمانده‌های سرما را نابود می‌سازد. اهمیت جشن سده برای ایرانیان از آن رو بود که سرما آسیب زیادی به محصولات کشاورزی و دامی آنها می‌زد لذا سرما در نگر ادیان نخستین ایرانی نماد شر و اهریمن شناخته می‌شد و اتمام این پدیده اهریمنی و رفتن به اعتدال برای آنها بسیار مبارک و فرح‌بخش بود. آتش نیز که جلوگاه اورمزد محسوب می‌شد، باقیمانده این پدیده اهریمنی را از بین می‌برد بنابراین همکاری فعالانه مردم در جشن سده نماد مبارزه با اهریمن محسوب می‌شد. در جشن سده هر کس به اندازه توانش هیزم جمع می‌کرد. امیران و اشراف و ثروتمندان نیز به دیگران پول می‌دادند تا به جای آنها هیزم جمع‌آوری کنند. 

در جشن سده علاوه بر برپایی آتش، مراسم میهمانی و جشن در مقیاسی عظیم برپا بود. به نقل از کتاب ابن اثیر می‌دانیم که در جشن سده پس از مراسم آتش افروزی بر سر خوان می‌نشستند. نوشخواری در حد افراط از رسوم بود. مجالس رقص و موسیقی و آواز و جز آن تا بامدادان به طول می‌انجامید. روز بعد شاه و بزرگان به پذیرایی می‌نشستند و شاعران مدیحه‌های خود را می‌خواندند و صله می‌گرفتند. کم و بیش صله دادن و اهدای هدایا، با بیان شادباش و تبریک همراه بود.