دوران خلافت‌های راشدین چگونه شکل گرفت و کدامین خلافت بود؟
رویداد۲۴ | مهسا زرگری: خلفای راشدین، عنوانی است که اهل سنت به نخستین حاکمان پس از پیامبر اکرم (صلى‌الله‌عليه‌و‌آله‌وسلّم) اختصاص داده‌اند. این خلفا عبارتند از: ابوبکر، عمر، عثمان و علی (علیه‌السلام). در برخی منابع، حسن بن علی (علیه‌السلام) نیز در شمار خلفای راشدین مطرح شده است.
اهل سنت این عنوان را به عنوان تمایزی بین خلفای صدر اسلام و خلفای بنی‌امیه می‌دانند و بر این باورند که در دوره خلافت آنان، فضایل اسلامی به خوبی نمایان شده است. در این مقاله بررسی می شود که دوران خلافت‌های راشدین چگونه شکل گرفت و کدامین خلافت بود؟
چگونه جانشین پیامبر انتخاب شد؟
در سال دهم هجری، پیامبر اکرم (صلى‌الله‌عليه‌و‌آله‌وسلّم) برای ادای مناسک حج به مکه رفتند. تعداد مسلمانانی که در این سفر همراه ایشان بودند، متفاوت ذکر شده، اما به‌طور یقین، عده زیادی بالغ بر چند هزار نفر در این سفر حضور داشتند و در مراسم حجة الوداع شرکت کردند. پس از انجام مراسم حج و بازگشت از مکه به مدینه، روز هجدهم ذی‌حجه در محلی به نام غدیر خم توقف کردند، چرا که وحی مهمی از جانب خداوند به ایشان نازل شده بود که باید به عموم مردم ابلاغ می‌کردند. این وحی مربوط به ولایت و خلافت علی (علیه‌السلام) بود و پیامبر مأمور به تبلیغ آن طبق مضمون آیه شریفه زیر بودند:
یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک من ربک و ان لم تفعل فما بلغت رسالته و الله یعصمک من الناس.
پیامبر اکرم (صلى‌الله‌عليه‌و‌آله‌وسلّم) دستور دادند تا همه حجاج در آن مکان تجمع کنند و منتظر بمانند تا دیگران نیز به جمع بپیوندند. برخی از حجاج از یکدیگر می‌پرسیدند که چرا پیامبر ما را در این گرمای شدید و وسط بیابان نگه‌داشته است.
بیشتر بخوانید: اسلام چگونه شکل گرفت؟
سرانجام، پس از اجتماع حجاج، رسول اکرم (صلى‌الله‌عليه‌و‌آله‌وسلّم) فرمودند منبری از جهاز شتران ترتیب دهند و خود بالای آن قرار گرفتند تا همه ایشان را ببینند و صدای ایشان را بشنوند. علی (علیه‌السلام) نیز در کنار ایشان بود. پس از ایراد خطبه و توصیه به قرآن و عترت، فرمودند:
الست اولی بالمؤمنین من انفسهم؟
حاضران پاسخ دادند: بلی. سپس فرمودند:
من کنت مولاه فهذا علی مولاه، اللهم و ال من والاه و عاد من عاداه و انصر من نصره و اخذل من خذله.
آیا من به مؤمنان از خودشان اولی نیستم؟ (اشاره به آیه شریفه النبی اولی بالمؤمنین من انفسهم) و آن‌گاه فرمودند: هر که من مولای او هستم، علی نیز مولای اوست. خدایا، دوست او را دوست بدار و دشمنش را دشمن بدار و هر که او را یاری کند، یاری‌اش کن و هر که او را وا گذارد، خوارش کن.
پس از این سخنان، پیامبر (صلى‌الله‌عليه‌و‌آله‌وسلّم) فرمودند که مسلمانان به تدریج به خدمت علی (علیه‌السلام) بیایند و مقام ولایت و جانشینی ایشان را تبریک بگویند. نخستین کسی که به خدمت علی (علیه‌السلام) رسید و تبریک گفت، عمر بن خطاب بود که گفت: «به به، ای علی! امروز تو مولای من و مولای هر مؤمن و مؤمنه‌ای هستی.»
بدین ترتیب، پیامبر اکرم (صلى‌الله‌عليه‌و‌آله‌وسلّم) علی (علیه‌السلام) را به عنوان جانشین خود معرفی کردند و دستور دادند که این مطلب به غایبین نیز رسانده شود.
واقعه سقیفه بنی‌ساعده
واقعه سقیفه بنی‌ساعده، رویدادی است که پس از رحلت پیامبر (صلى‌الله‌عليه‌و‌آله‌وسلّم) در سال ۱۱ هجری روی داد و در آن، ابوبکر بن ابی‌قحافه به عنوان خلیفه مسلمانان انتخاب شد. پس از وفات حضرت محمد (صلى‌الله‌عليه‌و‌آله‌وسلّم)، امام علی (علیه‌السلام) و برخی دیگر از صحابه مشغول تدارک مراسم تدفین ایشان بودند. در این حین، گروهی از انصار به رهبری سعد بن عباده، بزرگ قبیله خزرج، در سقیفه بنی‌ساعده جمع شدند تا برای انتخاب رهبر پس از پیامبر (صلى‌الله‌عليه‌و‌آله‌وسلّم) تصمیم‌گیری کنند.
برخی تاریخ‌نگاران بر این باورند که این اجتماع انصار در ابتدا تنها برای تعیین حاکمی برای شهر مدینه بوده است. اما با ورود برخی از مهاجران به جلسه، موضوع به تعیین جانشین پیامبر برای رهبری تمام مسلمانان تغییر جهت داد و در نهایت، ابوبکر به عنوان خلیفه مسلمانان بیعت کرد. بنا بر نقل منابع تاریخی، به جز ابوبکر که از طرف مهاجران سخن می‌گفت، عمر بن خطاب و ابوعبیده جراح نیز در سقیفه حضور داشتند.
دوران خلافت‌های راشدین چگونه شکل گرفت و کدامین خلافت بود؟
خلافت ابوبکر
پس از وفات پیامبر (صلى‌الله‌عليه‌و‌آله‌وسلّم)، انصار و مهاجران در سقیفه بنی‌ساعده در مدینه گرد هم آمدند. در پی منازعاتی که بر سر جانشینی پیامبر میان انصار و مهاجران به وجود آمد، عده‌ای با ابوبکر به عنوان خلیفه بیعت کردند. این بیعت که در غیبت بیشتر اصحاب پیامبر انجام شد، به "بیعت سقیفه" معروف است. اهل سنت بر این باورند که اجماع اهل حل و عقد، مبنای مشروعیت خلافت ابوبکر تلقی شده است.
در حالی که امام علی (علیه‌السلام) و خانواده‌اش، به همراه برخی از صحابه، از جمله گروهی از مهاجران و انصار که به نخستین شیعیان مشهور شدند، با استناد به نص پیامبر اکرم (صلى‌الله‌عليه‌و‌آله‌وسلّم) در مورد جانشینی علی (علیه‌السلام) و نزدیکی او به پیامبر، از بیعت خودداری کردند.
خلافت عمر
ابوبکر پس از دو سال و چند ماه خلافت (۱۱- ۱۳ هجری)، در زمان مرگ، با نوشتن وصیت‌نامه‌ای، عمر را به جانشینی خود معرفی کرد و بدین ترتیب شیوه سقیفه را به عنوان الگو قرار نداد. انتخاب عمر اگرچه با انتقاد و نگرانی برخی از صحابه مواجه شد، اما در مجموع به آرامی پذیرفته شد.
اقدامات عمر
در دوره ده ساله خلافت عمر (۱۳-۲۳ هجری)، قلمرو دولت اسلامی به طور چشمگیری گسترش یافت. او اولویت پرداخت مستمری به مسلمانان را بر اساس سابقه اسلام آوردن، شرکت در غزوه بدر و خویشی با پیامبر قرار داد که این اقدام، برخلاف رویه اسلامی بود.
عمر نخستین خلیفه مسلمان بود که به قتل رسید. پیش از مرگ، امر جانشینی را به شورایی شش نفره از مهاجران اولیه سپرد و رأی نهایی را در صورت عدم توافق شورا به عبدالرحمن بن عوف واگذار کرد که این امر به کاهش احتمال انتخاب علی (علیه‌السلام) منجر شد.
خلافت عثمان
عثمان بن عفان، سومین خلیفه مسلمانان، حدود دوازده سال در این مقام بود. محققان بر این باورند که عثمان در شش سال اول خلافت خود به آرامی عمل کرد و سعی در تقویت موقعیت خود داشت، اما در شش سال دوم، قدرت را به بنی‌امیه واگذار کرد و مناصب مهم حکومتی را به آن‌ها سپرد.
خلافت علی (علیه‌السلام)
پس از عثمان، مسلمانان با علی (علیه‌السلام) بیعت کردند که برخلاف سه خلیفه قبلی، همه حاضران در مدینه در آن شرکت کردند. امام علی در ابتدا از حمایت انصار مدینه، کوفیان و مصریانی که در قتل عثمان شرکت کرده بودند، برخوردار بود و مدتی نیز از حمایت رؤسای قبایل بزرگ بهره‌مند شد.
اصلاحات علی (علیه‌السلام)
برنامه خلافت امام علی، شامل استقرار مجدد نظام سیاسی و اصلاح وضع اجتماعی و حقوقی بود. اولین اقدام او، برکناری کارگزاران عثمان و گماردن حاکمان شایسته و بازگرداندن حقوق تضییع شده به بیت‌المال بود.
در دوره خلافت علی (علیه‌السلام)، سه جنگ عمده به وی تحمیل شد:
جنگ جمل: به رهبری طلحه، زبیر و عایشه، که مشخصه آن طمع‌ورزی و بیعت‌شکنی بود.
جنگ صفین: به رهبری معاویه، با بهانه خون‌خواهی عثمان و فریب دادن دیگران. این جنگ چند ماه به طول انجامید و در حالی که شکست معاویه قطعی شده بود، به حکمیّت کشیده شد. نمایندگان معاویه (عمرو عاص) و ابوموسی اشعری، رأی به عزل علی (علیه‌السلام) دادند، که این رأی خارج از حیطه داوری آن‌ها بود و امام علی (علیه‌السلام) با آن مخالفت کرد.
جنگ نهروان: برخی از افراد سپاه امام علی (علیه‌السلام) به دلیل جهل و کج‌فهمی از او جدا شدند و به مخالفت پرداختند.
سرانجام، علی (علیه‌السلام) در رمضان ۴۰ هجری به دست ابن ملجم از خوارج به شهادت رسید و کوفیان با امام حسن (علیه‌السلام) بیعت کردند.
