برنامه مصدق برای مقابله با رشد دلار چه بود

تاثیر فضای ملتهب سیاسی بر قیمت ارز در آن روزها قابل ردگیری است. انتشار اخبار مذاکرات دولت مصدق با آمریکا و انگلستان در دادگاه‌های بین المللی به سرعت تاثیر خود را بر قیمت ارز به جا می‌گذاشت. نرخ هر دلار آمریکا از اواخر مهر 1330 تا اواخر آذر همان سال بین 61 تا 63 ریال متغیر بود اما از اوایل دی‌ماه قیمت ها سیر صعودی خود را از سر گرفتند و قیمت هر دلار تا  هفت تومان یا هفتاد ریال افزایش پیدا کرد.

اردیبهشت ماه سال 1331 بود که دلار در اوج، خودنمایی کرد. هر دلار با 9 تومان معاوضه می‌شد. رشد شدید قیمت‌ها، دلار را به بحث روز جامعه تبدیل کرده بود. در این دوره زمانی انتشار هر خبری در خصوص احتمال عادی سازی روابط ایران و آمریکا و انگلستان قیمت‌ها را پایین می‌آورد تا مشخص شود این سیاست است که فرمان تعیین قیمت را در دست گرفته است نه اقتصاد.

این چنین بود که در این دوره زمانی انتشار خبر عزیمت دکتر مصدق به آمریکا و دادگاه لاهه قیمت دلار را تا 69 ریال پایین آورد و از این به بعد تا اواخر شهریور، قیمت دلار در 75 ریال تثبیت شد. هر چند  این ثبات ارزی در طول دولت مصدق بی‌سابقه بود اما با انتقاداتی جدی از سوی کارشناسان و اهل فن نیز روبرو شد.

سال 1331 با دلار 86 ریالی به پایان رسید اما سال 1332 سال دیگری بود، سالی ماندگار در تاریخ معاصر ایران. تنور سیاست داغ بود و تحولات سیاسی به اوج رسیده بود و در دل تعطیلات کشدار نوروزی، برخی این گمانه را طرح می‌کردند که اتفاقات تازه‌ای در راه است. بازار ارز این گمانه را تقویت می‌کرد. نرخ هر دلار در فروردین ماه، ماه آرام و کم‌حاشیه ایران، از 10 تومان نیز فراتر رفته بود و دولت ناچار شد برای مقابله با این روند رو به رشد قیمت دلار، لایحه 11 ماده‌ای تثبیت نرخ ارز را تصویب کند اما تا زمان تصویب این لایحه در تیرماه سال 1332، هر دلار روی 13 تومان را نیز دیده بود.

راهکار مصدق برای مقابله با گرانی دلار

هر چند تصویب نامه هیات وزیران در سال 1332، چندی قبل از کودتا نتوانست در عمل توفیقی در بر داشته باشد و دولت مصدق پیش از آنکه فرصتی برای اصلاح مشکلات داشته باشد، سقوط کرد اما در این تصویب نامه تصریح شده بود خرید و فروش گواهینامه ارز صادراتی منحصرا توسط بانک ملی ایران به عمل خواهد آمد.

همچنین در این تصویب نامه تاکید شد: «نرخ خریداری ارز صادراتی برای هر دلار آمریکا یکصد ریال تعیین می‌شود و بانک ملی مجاز است نرخ خرید را تا آخر سال 1332 به تدریج تا 90 ریال تقلیل دهد. بانک ملی می‌تواند ارز‌های خریداری را به ماخذ هر دلار حداکثر تا میزان یکصد ریال و پنجاه دینار به فروش برساند.»

بر این اساس تاکید شده بود: «کمیسیون ارز در حدود مقررات ارزی برای واردات کالاهای ضروری از اول شهریور و کالاهای غیرضروری از اول آبان 1332 به منظور گشایش اعتبار اسناد پروانه صادر خواهد نمود.»

پیش بینی شده بود: «کمیسیون ارز مجازات برای تسویه برات‌های اسنادی وصولی در حدود مقررات ارزی پروانه خرید ارز صادر نماید و گواهینامه‌هایی که ارز آن تا تاریخ هفتم تیر (سال 1332) به بانک ملی فروخته شده و تاکنون مورد استفاده قرار نگرفته است فقط برای واریز برات‌های اسنادی وصولی تا انقضای مدت یک ماه مقرر بدون صدور پروانه کمیسیون ارز قابل استفاده می‌باشد.»

وزیر وقت اقتصاد گفته بود اگر لازم شود نرخ دلار را تا 50 ریال نیز کاهش خواهد داد و به کسانی که به خرید و فروش ارز اشتغال می‌ورزند، هشدار داد که طبق مقررات قانون ارز و قانون قاچاق تحت تعقیب جزایی قرار خواهند گرفت و همچنین اعلام کرد موسساتی که به خرید و فروش ارز اشتغال دارند از طرف دولت تعطیل می‌شوند. بنابراین طبق تصویب نامه نرخ دلار از 130 دلار به 100 ریال و نرخ لیره را از 280 ریال به 230 ریال رسید و ثابت شد. هدف از این تصویب نامه این بود که تعادل ارزی برقرار شود و از سوءاستفاده دلالان و واسطه‌ها جلوگیری شود.

گزارش روزنامه‌های آن روز نشان می دهد یک روز پس از تصویب نامه دولت، معاملات ارزی در بازار راکد شد و هیچ معامله‌ای صورت نگرفت اما دو روز بعد معاملات ارزی در بازار جریان پیدا کرد. بررسی‌ها نشان می‌دهد تا چند روز پیش از کودتای 28 مرداد، دولت به شدت در مضیقه ارزی بود و بانک ملی نتوانست ارزی به بازرگانان بفروشد. همچنین افزایش قیمت اجناس وارداتی و عدم رضایت نسبت به نرخ برابری دلار با لیره نیز فضای اقتصادی را درگیر کرده بود. در این میان بحث برابری با نرخ لیره مورد اعتراض بیشتر بازرگانان بود که دولت ناچار شد 15 روز بعد از تصویب نامه، نرخ برابری لیره را به 265 ریال افزایش دهد.

پس از کودتا

با سقوط دولت مصدق، قیمت ارز در ایران رو به کاهش گذاشت و در دهه پنجاه، در دوران طلایی صادرات نفت ایران قیمت هر دلار بر روی هفت تومان تثبیت شد.

هر چند زخم آنچه در فاصله سال های 1329 تا 1332 بر ایران گذشت هنوز تازه می‌نماید و ایرانی ها پس از 65 سال همچنان اخبار و اسنادی که مرتبط با کودتای 28 مرداد باشد را با حساسیت دنبال می کنند اما تجربه اقتصادی این دوره چنان مورد توجه قرار نگرفت تا معلوم شود اقتصاد در سالیان طولانی زیر سایه سیاست گذران کرده است.

 تحولات قیمت ارز، تحریم‌های نفتی و ... را شاید بتوان سرپوشیده‌ترین تحولات رخ داده در سال های استقرار دولت ملی مصدق دانست هر چند رشد 113 درصدی بهای ارز و رشد بی‌محابای تورم و ... انچه در وادی سیاست می‌گذشت را تحت تاثیر قرار داده بود.