افزایش تعدادزلزله‌ها و شعبده‌بازی در پیش‌بینی آن

 رویداد۲۴ زلزله در ایران دیگر همزاد همه ما شده است. زلزله می‌آید و از سر بی‌برنامگی خرابی به بار می‌آورد و بعد از آن بی‌خانمانی عده‌ای و دیگر هیچ. این سناریویی است که بعد از هر رخداد لرزه‌ای با آن مواجه هستیم و این در حالی است که به اعتقاد کارشناسان، زلزله یکی از مخاطرات طبیعی همیشگی ایران است و باید بتوانیم در کنار آن زندگی مسالمت آمیز داشته باشیم.

اما در این بین بعد از هر زلزله پای افرادی به میدان باز می‌شود که همچون نوستراداموس داعیه پیش‌بینی رخداد طبیعی را دارند که به گفته دکتر مهدی زارع، استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله و عضو وابسته فرهنگستان علوم پیش‌بینی زلزله فرآیند مطالعات و فعالیت‌های علمی است، نه شعبده بازی و شبه علم.

وی معتقد است از آبان ماه سال گذشته به بعد تعداد زمین‌لرزه‌ها در ایران بیشتر شده و بنابراین ذکر اینکه زلزله‌ای در راه است و ارتباط دادن این پیش‌بینی‌ها به زلزله‌های کوچک و با بزرگای کمتر از 5 و نسبت دادن این پیش‌بینی به یک منطقه بزرگ (و نه نقطه یا گسلی خاص) بیشتر به شعبده‌بازی شبیه است تا علم.

نظرات این محقق حوزه زلزله در یادداشتی چنین است:

پیش‌بینی زلزله محصول فعالیت‌هایی علمی (و نه شبه علمی و شعبده بازی) در علم زلزله‌شناسی صورت می‌گیرد و هدف از آن پیش آگاهی و اطلاع‌رسانی از مکان، بزرگا و زمان (به صورت دقیق و یا به احتمال) رخداد زلزله در آینده همچنین پیش‌یابی احتمال رخداد خطر زلزله (شتاب، شدت، سرعت طیفی، شدت دستگاهی) در بازه‌های زمانی کوتاه مدت است.

پیش‌بینی زلزله علم بوده و قابل پیش‌بینی است

ما زلزله را به عنوان یک پدیده طبیعی مطالعه می‌کنیم و بنابه تعریف روش علمی، هر پدیده طبیعی با روش علمی قابل پیش‌بینی است. مشاهده پیش نشانگر‌های مختلف و گزارش شدن برخی از آن‌ها توسط مردم (تغییر رنگ آب‌های رودخانه‌ها، تغییر رفتار پرندگان و سایر حیوانات، تغییرات آب و هوا شناختی و ...) و سپس رخداد زلزله‌های بزرگ نشانگر آن است که به هر روی می‌توان در این راه تلاش کرد و انتظار دستیابی به نتایج قابل توجه هم حتی در کوتاه مدت داشت.

متأسفانه بر اساس جو رسانه‌ای و فضای منفی بوروکراتیک و همچنین بر مبنای تصور عامه مردم از پیش‌بینی زلزله، همواره نگاه غالب به مسأله (انتظار معمول از این موضوع) ارائه زمان و مکان و بزرگای زلزله به صورت قطعی است، به نحوی که بتوان در کوتاه زمان، قبل از واقعه با پیش آگاهی نسبت به موضوع نسبت به تخلیه مکان مورد نظر اقدام کرد. البته این ایده‌آل‌ترین وضع ممکن است و به احتمال کمترین احتمال برای دستیابی به چنین وضعی حداقل در کوتاه مدت وجود دارد و هدفمان را مطالعه و توسعه علم پیش‌بینی زلزله قرار داده‌ایم. در آینده می‌توان با استفاده از انجام پژوهش‌های کاربردی در این باب به پیشرفت‌ها و نتایج کاربردی و در کوتاه و میان مدت دست یافت.

با نصب شبکه نسبتا پر تعداد ایستگاه‌های لرزه‌نگاری در پیرامون شهر تهران و همچنین امید به دریافت منظم داده‌ها با حضور مثبت در یک کنسرسیوم از مؤسسات فراهم کننده داده‌های زلزله شناختی امکان تهیه چنین نقشه‌های پیش‌بینی احتمالی (پیش‌یابی) برای میزان شدت و شتاب زلزله برای بازه کوتاه مدت (در حد ماه و هفته) حداقل درمنطقه تهران و پیرامون (شبیه نقشه‌های هواشناسی) وجود دارد.

در پژوهشگاه زلزله برنامه‌های پیش‌بینی زلزله به صورت آکادمیک دنبال شده و پروژه‌هایمان از مطالعات شبیه‌سازی کاتالوگ‌های زلزله برای مناطق با نبود لرزه‌ای و آرامش موقتی تا بهره‌گیری از داده‌های زلزله‌های ثبت شده کوچک به منظور پیش‌یابی خطر (شتاب یا شدت) زلزله و تحلیل خطر وابسته به زمان است.

اهمیت موضوع و رهیافت پژوهشی و توسعه آکادمیک در دنیای امروز

در حال حاضر در دنیا از برنامه‌های پیش‌بینی کوتاه مدت زلزله در صورتی حمایت می‌شود که در جهت فهم مبانی فیزیکی ارتباط بین زلزله‌ها و برآورد احتمالی رخداد آن‌ها باشند. از سوی دیگر یک برنامه ویژه دراز مدت بر روی گسل "سن آندریاس" (تحت عنوان رصد عمقی گسل سان آندریاس خلاصه: SAFOD) با مدیریت زلزله‌شناس برجسته "مارک زوبک" (Zoback) در حال پیگیری است که در حدود 3 دهه ادامه داشته و شامل برنامه‌های مفصل "حفاری"، "برداشت‌های ژئوفیزیکی" و ... در پهنه گسل سن آندریاس است.

در کشور روسیه با برداشت‌های ژئوفیزیکی (در حد 400 هزار کیلومتر در کل فلات پهناور روسیه) در سازمان‌های مختلف پیش‌بینی زلزله دنبال می‌شود. مثلا در مؤسسه بین‌المللی پیش‌بینی نظری زلزله و ژئوفیزیکی ریاضی (MITPAN) تحت نظر آکادمی علوم روسیه عمده تلاش‌ها بر روی برآورد نظری و مدل‌سازی رخداد و زلزله و توسعه الگوریتم‌های موفق برای پیش‌بینی کوتاه مدت و میان مدت زلزله انجام می‌شود.

در کشور‌های در حال توسعه نیز تلاش‌های گسترده‌ای در کشور هند در این زمینه انجام شده و در مؤسسه فناوری هندوستان در "رورکی"، دپارتمان پیشرفته‌ای به این منظور برای مطالعه نظری و رصد رخداد زلزله‌ها وجود دارد. همچنین در وزارت علوم و فناوری هند، اداره ویژه‌ای برای سازماندهی برنامه‌های پژوهشی در این زمینه وجود دارد. این اداره نقش ستادی برای سازماندهی تمام فعالیت‌های پژوهشی در کشور هند که در دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی آن کشور در مورد زلزله دنبال می‌شود، به عهده دارد.

چالش پیش‌بینی زلزله

به هر حال پیش‌بینی زلزله اگر چه مشکل است، ولی غیر ممکن نیست (این عبارت مربوط به Knopoff دانشمند معروف زلزله‌شناسی آمریکایی روس تبار است). برای موفقیت یک پیش‌بینی زلزله، احتمال برآورد رخداد مکان و زمان کوتاه زلزله حتی برای زلزله‌های کوچک باید فراهم شود.

مشکلات ما

اگر تاکنون در پیش‌بینی زلزله، به‌ویژه در ایران پیشرفت خاصی نشده، دلیل آن است که تقاضای نتایج ملموس داریم، ولی برای کمک به پاسخ دادن به سؤالات نظری در این زمینه سازمان یا نهادی حاضر به کمک نیست. این سؤالات بنیادی باید در غالب پروژه‌های پژوهشی دنبال شود و از متخصصان تراز اول نیز برای کمک به هدایت چنین مطالعاتی دعوت شود.

طبیعی است که چنین کار‌هایی هزینه‌زا است و هزینه‌های این موضوعات را معمولا دولت‌ها می‌پردازند؛ چرا که معمولا نهاد‌های خصوصی علاقه به موضوعات بنیادی برای سرمایه‌گذاری ندارند. اینکه زلزله‌ها چگونه در مناطق مختلف پوسته در یک ناحیه از فلات ایران به صورت گوناگون و پی در پی رخ می‌دهند، از سؤالات بنیادی است که تاکنون تلاش مهمی برای پاسخگویی به آن نشده است.

اگر برای پاسخ به این نوع سؤالاتی، چون "توالی این رخداد‌ها به ویژه در 10 ماه گذشته چگونه روی داده است؟ " و "معنای این رویداد‌های زنجیر وار در ایران به‌ویژه بعد از زلزله آبان ماه سال 1396 ازگله سرپل ذهاب با بزرگای 7.3 چیست؟ " حرکت کنیم، در زمینه پیش‌بینی زلزله نیز (به‌ویژه برای زمان‌های کوتاه مدت و میان مدت) قدم بنیادی و مهمی برداشته‌ایم.

فایده توسعه پیش‌بینی زلزله به عنوان مستقل و محلی برای توسعه مرز‌های علم زلزله‌شناسی

موضوع پیش‌بینی زلزله می‌تواند و باید به توسعه نوآوری در زمینه زلزله‌شناسی تبدیل شود. مستقل بودن آن امکان تحرکش را بیشتر می‌کند و می‌تواند به عنوان پیشران حرکت در زمینه علوم زمین جهت‌های حرکت به سمت مرز‌های علم زلزله‌شناسی را امروز و آینده معلوم کند.

چالش شبه علم و پیش‌بینی زلزله

این روز‌ها به‌ویژه پس از وقوع زلزله 21 آبان ماه سال 1396 ازگله سرپل ذهاب، پیش‌بینی‌هایی از سوی چند کانال و منبع غیر علمی نه تنها در مورد زلزله بلکه اخیرا در مورد آتشفشان! ارائه می‌شود. این چالشی برای دانشمندانی است که در زمینه پیش‌بینی زلزله فعالیت می‌کنند؛ چرا که مدام سوالاتی از آن‌ها در مورد صحت یا عدم صحت پیش‌بینی‌هایی می‌شود که افراد دیگری با روش‌هایی ناشناخته انجام داده‌اند.

پیش‌بینی زلزله بر اساس منابع و روش‌هایی مخفی مورد استناد جوامع علمی نیست و در جنوب ایران هر ساله شاهد چندین زلزله در حد متوسط هستیم و این امری طبیعی است. به‌ویژه از آبان ماه سال گذشته به بعد تعداد زمین‌لرزه‌ها در ایران بیشتر شده و بنابراین ذکر اینکه زلزله‌ای در راه است و ارتباط دادن این پیش‌بینی‌ها به زلزله‌های کوچک و با بزرگای کمتر از 5 و نسبت دادن این پیش‌بینی به یک منطقه بزرگ (و نه نقطه یا گسلی خاص) بیشتر به شعبده‌بازی شبیه است تا علم؛ چرا که معلوم است که چنین زلزله‌های کوچکی در این شرایط فراوان رخ می‌دهند. پیش‌بینی‌هایی که بر این اساس ارائه می‌شود، مورد توجه جوامع علمی زلزله‌شناسی دنیا نیست.

پیش نشانگر‌های آب‌های زیر زمینی و گاز "رادون" در چندین زلزله به‌ویژه در ژاپن، و ایتالیا به تکرار و با موفقیت خود را به عنوان پیش‌نشانگر موفق نشان داده‌اند و به همین دلیل است که انجمن بین‌المللی زلزله‌شناسی و فیزیک درون زمین کمیته‌ای برای پیش‌بینی زلزله دارد که این کمیته دو پیش‌نشانگر یاد شده را برای زلزله مورد تایید قرار می‌دهد.