عدم تمدید معافیت‌های فروش نفت ایران از سوی آمریکا به چه معناست؟

رویداد۲۴ رسانه‌های غربی شب دوشنبه گزارش کردند که دولت آمریکا قصد دارد روز دوشنبه اعلام کند که تمام خریداران نفت ایران باید از دوم ماه مه تمام واردات نفت از ایران را متوقف کنند یا اینکه با تحریم‌ها مواجه شوند. با اعلام این خبر، قیمت نفت افزایش یافت. اما قیمت‌ها به طور نجومی بالا نرفت.

جاش راگین، ستون‌نویس روزنامه واشنگتن‌پست، طی یادداشتی در همین روزنامه، برای نخستین بار خبر عدم تمدید معافیت‌ها را اعلام کرد. پس از آن، سایر رسانه‌های غربی، از جمله خبرگزاری رویترز و روزنامه وال‌ستریت‌ژورنال، هم از قول منابع آگاه این خبر را تایید کردند. اصولا این رویه دولت آمریکاست که قبل از اعلام تصمیمات مهم، آن‌ها را از طریق منابع آگاه، اما ناشناس، در اختیار رسانه‌های عمده قرار می‌دهد.

به گفته راگین، صبح روز دوشنبه به وقت آمریکا، مایک پومپئو، وزیر خارجه آمریکا، به اطلاع رسانه‌ها می‌رساند که وزارت خارجه آمریکا از دوم ماه مه دیگر به مشتریان نفت خام و میعانات گازی ایران معافیت نخواهد داد. در نتیجه، از این تاریخ به بعد، کل صادرات نفت ایران تحریم خواهد شد و هر گونه خرید نفت از ایران، نقض تحریم‌های آمریکا تلقی خواهد شد.

در نوامبر ۲۰۱۸، همزمان با اجرای دور دوم تحریم‌های آمریکا علیه ایران، که صادرات نفت این کشور را هدف گرفت، وزارت خارجه آمریکا به منظور پایین آوردن قیمت‌های نفت، به هشت مشتری عمده نفت ایران معافیت موقت شش ماهه اعطا کرد که تا چند روز دیگر منقضی می‌شود. چین، هند، ترکیه، ژاپن، کره جنوبی، تایوان و یونان کشور‌هایی بودند که برای استمرار خرید نفت از ایران، در نوامبر گذشته معافیت گرفته بودند. برخی از این کشور‌ها حتی قبل از انقضای معافیت‌های فعلی خرید نفت از ایران را به صفر رسانده‌اند. اما برخی دیگر، نظیر چین، هند و ترکیه، امیدوار بودند که بار دیگر از آمریکا معافیت بگیرند.

در رابطه با عدم تمدید معافیت‌ها چند نکته قابل طرح است:

۱- لغو معافیت‌ها در حالی صورت گرفته است که در هفته‌های اخیر در واشنگتن نزاع سختی بر سر تمدید یا عدم تمدید معافیت‌های نفتی در گرفته بود. گروهی از تندرو‌های واشنگتن، در کنگره و در دولت آمریکا، معتقد بودند که برخی دیپلمات‌های کهنه‌کار در وزارت خارجه به دنبال تمدید معافیت‌ها هستند. در نتیجه، حدود ۱۰ روز پیش، ۳۵ تن از نمایندگان جمهوریخواه کنگره، طی نامه‌ای به دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، از او خواستند که مانع از تمدید معافیت‌ها شود. علاوه بر این، در هفته‌های اخیر در دورن دولت آمریکا میان برخی مقامات بلندپایه در خصوص تمدید یا عدم تمدید معافیت‌ها اختلاف‌نظر بوجود آمده بود. جان بولتون، مشاور امنیت ملی، لاری کودلا، مشاور اقتصادی کاخ سفید، و حتی خود ترامپ، از صفر کردن صادرات نفت ایران حمایت می‌کنند. اما ترامپ نگران است که حذف نفت ایران، قیمت‌های نفت را به طور نجومی بالا ببرد. بولتون و کودلا به ترامپ گفته‌اند که حذف نفت ایران تاثیر چندانی روی تعادل بازار‌های نفت نخواهد گذاشت. عدم تمدید معافیت‌ها نشان داد که تندرو‌های واشنگتن در تعیین سیاست خارجی آمریکا در برابر ایران، دست بالا را دارند.

۲- برخی ناظران خارجی ادعا می‌کنند که جمهوری اسلامی ایران در برابر سیاست‌های تقابل‌جویانه کاخ سفید، سیاست «صبر استراتژیک» را در پیش گرفته است. بدین معنی که قصد دارد تا پایان دوره اول ریاست‌جمهوری ترامپ صبر کند. به امید اینکه در انتخابات ریاست‌جمهوری سال ۲۰۲۰ یک رئیس‌جمهور دمکرات در آمریکا به قدرت برسد. طبق این دیدگاه، رئیس‌جمهور دمکرات هر که باشد، مطمئنا خصومت‌ورزی او از ترامپ کمتر خواهد بود. اگر این دیدگاه درست باشد، قطع کامل صادرات نفت ایران، می‌تواند سیاست صبر استراتژیک را با چالش جدی مواجه کند. چرا که تا پایان ریاست جمهوری ترامپ حدودا دو سال باقی مانده است و ایران باید در این دو سال برای تهیه بودجه سالانه کشور، نفت بفروشد. بنابراین، آمریکا ممکن است از طریق قطع صادرات نفت ایران به دنبال خنثی‌کردن استراتژی صبر باشد.

۳- با انقضای معافیت‌های فروش نفت ایران، جنگ اقتصادی ایالات متحده آمریکا و جمهوری اسلامی ایران به معنای واقعی کلمه آغاز شده است. درست است که آمریکا تحریم‌های زیادی بر ایران اعمال کرده است، اما تحریم‌های نفتی با دیگر تحریم‌ها متفاوت است. آمار‌ها درباره سهم نفت در بودجه ایران متفاوت است. آمریکایی‌ها ادعا می‌کنند که صادرات نفت ۸۰ درصد درآمد‌های حکومت ایران را تشکیل می‌دهد. در ژانویه گذشته، برایان هوک، نماینده ویژه آمریکا در امور ایران، با بیان این مسئله، مدعی شده بود که قطع صادرات نفت، فشار کم‌سابقه‌ای به ایران وارد می‌کند.

۴- قطع صادرات نفت ایران در هماهنگی با سایر تولیدکنندگان نفت صورت گرفته است. مقامات آمریکا می‌گویند حذف نفت ایران تاثیر حداقلی بر بازار نفت خواهد گذاشت چرا که سایر تولیدکنندگان مانند امارات و عربستان تعهد کرده‌اند که نفت ایران را جبران کنند. پنج‌شنبه گذشته، ترامپ با محمد بن زاید، ولیعهد امارات، درباره موضوع نفت گفتگو کرده بود. در نوامبر گذشته، هنگامی که آمریکا برخلاف انتظار، معافیت‌ها را اعلام کرد، عربستان و امارات بسیار ناراحت شدند. چون قبل از اعطای معافیت‌ها، سعودی‌ها تحت فشار آمریکایی‌ها، تولید نفت‌شان را افزایش داده بودند.

۵- استمرار فروش نفت ایران، یکی از آخرین امتیازات برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) بود. حدود یک سال پیش، ترامپ از برجام خارج شد و تحریم‌های گسترده‌ای علیه ایران اعمال کرد. اما علیرغم همه این تحریم‌ها، ایران به این توافق پایبند ماند. با تحریم صادرات نفت ایران، عملا تمام امتیازات اقتصادی برجام از بین می‌رود. در نتیجه، فشار‌های فزاینده اقتصادی ممکن است جمهوری اسلامی ایران را به خروج از برجام ترغیب کند.

۶- با تحریم نفت ایران، سرنوشت توافق کاهش تولید کشور‌های اوپک و غیراوپک اهمیت فوق‌العاده‌ای پیدا کرده است. در اواخر سال گذشته میلادی، به دلیل پایین آمدن قیمت‌های نفت در اثر اعطای معافیت نفتی به هشت مشتری نفت ایران، کشور‌های اوپک و غیراوپک توافقی برای کاهش تولید نفت به مقدار ۱.۲ میلیون بشکه در روز امضا کردند. اوپک در ژوئن آینده جلسه‌ای در سطح وزرا خواهد داشت. در این نشست سرنوشت توافق کاهش تولید مشخص خواهد شد. مقامات روسی گفته‌اند که آن‌ها با تمدید این توافق موافق نیستند. تا همین چند روز پیش، تحلیلگران حوزه انرژی معتقد بودند که عربستان به دنبال تمدید توافق کاهش تولید است. اما اکنون با حدف نفت ایران، ممکن است عربستان برای کمک به ترامپ توافق کاهش تولید را کنار بگذارد. باید دید که در جلسه ۲۵ ژوئن، اوپک چه تصمیمی گرفته می‌شود. احتمالا اعضای اوپک تحت فشار آمریکا، تولید نفت را افزایش دهند. پس از رسانه‌ای شدن عدم تمدید معافیت‌ها، قیمت نفت برنت با افزایش ۳.۲ درصدی به بشکه‌ای ۷۴ دلار رسید.

۷- موضع چین، هند و اتحادیه اروپا در برابر تحریم‌های نفتی مهم خواهد بود. چین و هند دو مشتری عمده نفت ایران هستند و اگر خرید نفت از ایران را ادامه دهند، احتمالا رابطه‌شان با آمریکا تنش‌آلود خواهد شد؛ بنابراین باید دید که این دو کشور در برابر اقدام جنجالی آمریکا چه واکنشی نشان خواهند داد. موضع اروپا نیز از حیث سیاسی مهم خواهد بود. آمریکا هنوز عدم اعطای معافیت‌ها را به طور رسمی اعلام نکرده و اروپا هم تاکنون واکنشی نشان نداده است. اروپا می‌گوید به اجرای برجام متعهد است. اما اکنون یکی از اهداف اصلی این توافق - استمرار فروش نفت ایران- منتفی شده است. باید منتظر ماند و دید که آیا اروپا برای استمرار توافقی که آن را مهم می‌داند، کاری انجام خواهد داد یا خیر.