واکاوی واکنش‌های غربی به گام چهارم کاهش تعهدات هسته‌ای
رویداد۲۴ گام چهارم کاهش تعهدات هسته‌ای ایران توسط رئیس‌جمهور حسن روحانی به طور رسمی اعلام شد. در این گام، فرآیند گازدهی به سانتریفیوژ‌های تاسیسات حساس فردو آغاز شد. امری که ممکن است نگرانی‌های اروپایی‌ها را تشدید کند، اما در عین حال به احتمال زیاد اروپایی‌ها به ابراز نگرانی اکتفا خواهند کرد.
روحانی که در مراسم افتتاح کارخانه نوآوری آزادی سخنرانی می‌کرد، با اعلام آغاز گام چهارم کاهش تعهدات هسته‌ای، دستور داد که از روز چهارشنبه گام چهارم را عملی کنند. این گام در شرایطی برداشته شد که به گفته روحانی مذاکرات هفته‌های اخیر میان ایران و اروپا به نتیجه نرسیده است.
اواسط اردیبهشت‌ماه، در نخستین سالگرد خروج آمریکا از برنامه جامع اقدام مشترک (برجام)، ایران ضمن ادامه گفتگو‌ها با اروپا پیرامون نحوه جبران خسارت‌های اقتصادی ناشی از تحریم‌های آمریکا، فرآیند کاهش تعهدات هسته‌ای را آغاز کرد. تاکنون، سه گام در چارچوب همین فرآیند و با نظارت آژانس بین المللی انرژی اتمی برداشته شده و گام چهارم به تازگی برداشته شد.
برجام در زمینه استفاده از سانتریفیوژ‌ها و گازدهی به آن‌ها محدودیت‌هایی روی ایران اعمال کرد. طبق این توافق، ایران به مدت ۱۰ سال می‌تواند حدودا ۵۰۰۰ سانتریفیوژ نسل قدیمی را به کارگیرد. ۱۰۴۴ عدد از این سانتریفیوژ‌ها در تاسیسات زیرزمینی فردو مستقر هستند و به گفته روحانی طبق برجام ایران نباید به آن‌ها گاز تزریق کند. اما اجرای این تعهد در گام چهارم متوقف شد. روز دوشنبه علی اکبر صالحی، رئیس سازمان انرژی اتمی ایران، نیز از نصب ۳۰ سانتریفیوژ پیشرفته خبر داد.
رئیس‌جمهور ایران گفت: «طبق برجام ۱۰۴۴ سانتریفیوژ در فردو داریم که قرار بود آن‌ها بچرخند، اما به آن‌ها گاز تزریق نکنیم، اما از فردا گازدهی را در فردو آغاز می‌کنیم. ما حساسیت‌های طرف مقابل را می‌دانیم و همچنین می‌دانیم که ممکن است آن‌ها سروصدا کنند، اما هر وقت آن‌ها به تعهدات خود عمل کردند این گام ما قابل بازگشت خواهد بود.»
گازدهی به سانتریفیوژ‌های فردو یکی از اقدامات مهم ایران در گام چهارم بود و قطعا اروپایی‌ها را نگران می‌کند. چرا که غربی‌ها حساسیت‌هایی درباره این مرکز هسته‌ای دارند. قبل از اعلان رسمی تاسیسات فردو توسط ایران، محافل غربی آن را افشا کردند. در اوایل سپتامبر ۲۰۰۹، باراک اوباما، رئیس‌جمهور وقت آمریکا، در بیانیه مشترکی با نیکولاس سارکوزی، رئیس‌جمهور وقت فرانسه، و گوردون براون، نخست‌وزیر وقت بریتانیا، رسما تاسیسات هسته‌ای فردو را برای جامعه بین المللی افشا کردند. سرانجام در ۲۱ سپتامبر همان سال، ایران در نامه‌ای رسمی به آژانس بین المللی انرژی اتمی، برای اولین بار تاسیسات فردو را علنی کرد. با این حال، بحث و جدل درباره این تاسیسات زیرزمینی ادامه یافت و ادعا‌های زیادی درباره آن مطرح شد. تا اینکه در برجام، مقرر شد که غنی‌سازی در این تاسیسات متوقف و این تاسیسات به یک مرکز تحقیقاتی تبدیل شود.
اروپا بعد از گام چهارم چه می‌کند؟
اکنون پرسش اصلی این است که سوای ابراز نگرانی، اروپایی‌ها به گازدهی به سانتیریفیوژ‌های فردو چه واکنشی نشان خواهند داد. اروپایی‌ها از اظهارات روز دوشنبه صالحی ابراز نگرانی کردند. هایکو ماس، وزیر خارجه آلمان، در واکنش به راه اندازی زنجیره ۳۰ تایی سانتریفیوژ‌های پیشرفته، گفت: «ایران، سانتریفیوژ‌های بسیار پیشرفته‌ای ساخته که با توافق هسته‌ای منطبق نیست. آن‌ها اوایل ماه سپتامبر اعلام کردند که به توافق هسته‌ای پایبند نخواهند بود و ما فکر می‌کنیم این غیرقابل قبول است.»
مایا کوچیانیک، سخنگوی کمیسیون اروپا، نیز از ایران خواست گام‌های خود را به عقب برگرداند و اعلام کرد که پایبندی اروپا به برجام به پایبندی کامل ایران به آن بستگی دارد. علاوه بر این، یک دیپلمات اتحادیه اروپا، با اشاره به تزریق گاز به سانتریفیوژ‌های فردو، این اقدام را یک خبر «خیلی بد» برای برجام دانست و به روزنامه فایننشال تایمز گفت: «فردو، به دلیل تاریخچه آن به عنوان یک تاسیسات اصالتا اعلام‌نشده، به طور خاص حساس است.»
وزارت خارجه فرانسه نیز گام چهارم ایران را نقض برجام دانست، اما اعلام کرد که فرانسه هنوز به این توافق پایبند است و از ایران می‌خواهد که به اجرای تعهدات‌اش ادامه دهد. سخنگوی اتحادیه اروپا هم از گام چهارم ایران ابراز نگرانی کرد.
در سپتامبر گذشته، همزمان با تلاش فرانسه برای ترتیب دیداری میان روسای جمهور ایران و آمریکا در نیویورک، اروپایی‌ها هشدار دادند که اگر ایران گام چهارم را بردارد، آن‌ها ممکن است مجبور شوند که از برجام خارج شوند. به نوشته روزنامه گاردین، اروپایی‌ها به ایران هشدار داده بودند که اگر این کشور در گام چهارم، اقدامات مهمی در کاهش تعهدات انجام دهد، اتحادیه اروپا مکانیسم حل نزاع در برجام را فعال خواهد کرد. فعال‌سازی این مکانیسم ممکن است به بازگشت تحریم‌های اروپا و سازمان ملل علیه ایران منجر شود.
با این حال، واکنش‌های اروپا به گام چهارم ایران نشان می‌دهد که واکنش اروپایی‌ها احتمالا در حد ابراز نگرانی خواهد بود و بعید است که اتحادیه اروپا سازوکار معروف به «مکانیسم ماشه» (بازگشت سریع تحریم‌های بین المللی) را فعال‌سازی کند. دلیل این امر عمدتا به ماهیت گام‌های ایران و همچنین تلقی اروپایی‌ها از این گام‌ها مربوط می‌شود.
روحانی تاکید کرده که او پیشاپیش به اعضای باقیمانده در برجام اطلاع داده است که گام‌های ایران با نظارت آژانس بین المللی انرژی اتمی خواهد بود. این امر به این معناست که اگر چه گازدهی به سانتریفیوژ‌های فردو یک گام حساس در یک مکان حساس است، اما همه این فعالیت‌ها زیر نظر آژانس خواهد بود. به همین دلیل بعید است که اروپایی‌ها به خاطر اقدامی که کاملا با نظارت بین المللی انجام می‌شود، از برجام خارج شوند یا اینکه مکانیسم ماشه را فعال کنند. اروپایی‌ها معتقدند که ایران با احتیاط فراوان گام برمی‌دارد و اقدامات کوچک، اما حساب‌شده‌ای را برای تحت فشار دادن اتحادیه اروپا انجام می‌دهد. از این رو، تا وقتی که تعهدات کلیدی ایران، مانند غنی‌سازی کمتر از ۲۰ درصد و نظارت آژانس اجرا شود، اروپایی‌ها نیازی به نشان دادن واکنش عملی علیه ایران نخواهند داشت و به ابراز نگرانی اکتفا خواهند کرد. از نظر اروپایی‌ها، این تعهدات کلیدی تضمین می‌دهند که زمان «گریز هسته‌ای» حدود یک سال باقی می‌ماند.
چنین رویکردی، فلسفه فرآیند کاهش تعهدات را نادیده می‌گیرد. هدف اصلی ایران از کاهش تعهدات هسته‌ای این است که اروپایی‌ها را به تامین منافع اقتصادی‌اش، مانند فروش نفت و بازگشت درآمد‌های آن به تهران، وادار کند. اما ظاهرا اروپایی‌ها ایده تامین منافع اقتصادی ایران را کنار گذاشته‌اند. آن‌ها در جریان نشست اخیر مجمع عمومی سازمان ملل در نیویورک، تلاش کردند مذاکرات مستقیم ایران و آمریکا را آغاز کنند، ولی موفق نشدند. پس از آن، تحرکات دیپلماتیک اروپا برای نجات برجام کمرنگ شد. هر چند که ظاهرا هنوز هم پشت‌پرده میان ایران و اروپا مذاکراتی در جریان است. روحانی گفته ایران به «مذاکرات پشت پرده متعهد» است. اینکه آیا این مذاکرات به نتیجه می‌رسد یا نه، هنوز معلوم نیست. با این حال، چنانچه اروپایی‌ها از آمریکا بخواهند که برای زنده ماندن برجام امتیازاتی از قبیل: صدور معافیت نفتی بدهد، تلاش‌شان به جایی نخواهد رسید. آمریکا به تازگی بر تحریم‌ها علیه ایران افزوده و لفاظی‌های خود را هم تشدید کرده است.
