تظاهرات زنان ایرانی علیه حجاب اجباری

رویداد۲۴ علیرضا نجفی: تصویر ثبت شده در هفدهم اسفند سال ۱۳۵۷ که حدود هشت هزار نفر از زنان معترض به حجاب و لغو قانون حمایت از خانواده در دانشگاه تهران به تظاهرات خیابانی دست زدند. اوایل انقلاب هنوز حجاب اجباری نشده بود و زمزمه‌های این الزام تازه مطرح شده بود.

جامعه ایران پس از انقلاب مشروطه به پیشرفت‌های مدنی و اجتماعی قابل توجهی رسید. زنان تا پیش از آن حقی نداشتند و با آنان چون کالایی رفتار می‌شد که بنا بر اعتقادات خرافی آن زمان حتی عقل و خرد تحصیل را نیز ندارند.

ورود مدرنیته و ارزش‌های عصر روشنگری به ایران چالشی بود علیه ستم تاریخی که علیه زنان اعمال می‌شد. در انقلاب مشروطه شاهد نخستین فعالیت منسجم سیاسی زنان هستیم. جان فوران فعالیت آن‌ها را این گونه شرح می‌دهد: «زنان در طیف کاملا گسترده و چشمگیری فعالیت می‌کردند و بر خلاف مردان تقریبا همگی در اردوی انقلاب بودند. حضورشان در اغلب رویداد‌های کلیدی از جمله بسط‌نشینی ۱۲۸۵ تهران، تظاهرات تبریز و مقاومت آذر و دی ۱۲۹۰ ثبت شده است. محروم کردنشان از حق رای نیز آن‌ها را از مشارکت سیاسی و سایر اشکال فعالیت مثل تاسیس مدرسه و روزنامه باز نداشت. زنان ده‌ها انجمن‌های خاص خود را برپا کردند.»

این مورد به ویژه نگرانی بخشی از طیف سنتی را بر انگیخت؛ همان‌طور که در مذاکرات مجلس دوم می‌خوانیم آیت‌الله مدرس در مخالفت با حاج‌محمد تقی نماینده همدان که مطالبه حق رای زنان را در مجلس دوم مطرح کرده بود چنین می‌گوید: «از اول عمر تا حال بسیار در بر و بحر اتفاق افتاده بود برای بنده، ولی بدن بنده به لرزه در نیامده و امروز بدنم به لرزه آمد می‌بینم خداوند قابلیت در این‌ها قرار نداده که لیاقت حق انتخاب داشته باشند»

با وجود نگاه‌های ارتجاعی و خرافی امثال مدرس، زنان در دوران پسامشروطه به فعالیت‌های حقوقی و مدنی خود ادامه دادند و در دوران پهلوی با توجه به مدرنیسم جاری در سیاست‌گذاری‌های کلان کشور دستاورد‌های جنبش زنان بیشتر شد. آزادی پوشش، برخورداری از حقوق برابر، حق تحصیل و نهایتا حق رای و ورود به سیاست دستاورد‌های اصلی جنبش زنان در عصر پهلوی بود.

محمدرضاشاه پهلوی خود به برابری زنان و مردان اعتقادی نداشت و آنان را مناسب فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی نمی‌دانست، ولی در اغلب موارد متاثر فشار‌های بین المللی بود که خواستار دادن حقوق زنان به آن‌ها بودند. علاوه بر آن نخست وزیر‌های تحصیلکرده در فرنگ و تکنوکرات‌های مدرن که به ساختار حکومت پهلوی راه پیدا کرده بودند در احقاق حقوق زنان نقش موثری بازی کردند.

بیشتر بخوانید: دانش آموزان دختر باحجاب برای عیادت آیت الله خمینی مقابل بیمارستان قلب تجمع کردند

به گزارش رویداد۲۴ محمدرضاشاه در سال ۱۳۴۲ به زنان حق رای داد و در سال ۱۳۴۶ قانون حمایت از خانواده تصویب شد که آزادی‌ها و حقوقی را برای زنان قانونی می‌کرد که هیچگاه در تاریخ ایران وجود نداشت. طبیعی بود که این اقدامات نمی‌توانست مورد پذیرش طیف سنتی قرار بگیرد و بسیاری از آنها در سال ۱۳۴۲ به حق رای زنان اعتراض کردند.

دادن حق طلاق به دادگاه و اختیارات قاضی در صدور حکم طلاق زنان مورد ستم با برداشت فقها از شرع مقدس فاصله داشت و این موضوع زمانی بدتر شد که در سال ۱۳۵۴ قانون حمایت از خانواده گسترش یافت و چند زنی و صیغه را برای مردان محدود ساخت. در قانون سال ۱۳۵۴ حداقل سن ازدواج برای زنان ۱۵ سال اعلام شد که قدمی موثر برای از بین بردن کودک‌همسری بود.

روحانیون هیچگاه به چنین اصلاحاتی رضایت ندادند. در سال ۱۳۵۷ شاه برای راضی کردن اسلام گرایان جعفر شریف امامی را به نخست وزیری برگزید. شریف امامی روحانی‌زاده بود و اقداماتش با مشورت رسمی روحانیون انجام می‌گرفت. وی در ابتدای کار خود تاریخ شمسی را بازگرداند که مبدا تاریخ کشور اسلامی باشد. دیسکوها، کازینو‌ها و بسیاری از مشروب‌فروشی‌ها را تعطیل کرد و ماده‌ای را که در قانون حمایت از خانواده به حداقل سن ازدواج می‌پرداخت را لغو کرد. شریف امامی با همه این خودشیرینی‌ها نتوانست «آشتی ملی» ایجاد کند و روحانیون به چیزی کمتر از انقلاب راضی نشدند.

لغو قانونی که کودک‌همسری را محدود می‌کرد نخستین ضربه به پیکره جنبش زنان بود؛ پس از چند دهه پیشرفت و ترقی در احقاق حقوق انسانی زنان این نخستین بار بود که به عقب بازمی‌گشتیم و به معنای واقعی کلمه عملی ارتجاعی محسوب می‌شد.

چند ماه پس از اقدامات شریف امامی، انقلاب اسلامی پیروز شد و انقلابیون بلافاصله قانون حمایت از خانواده را به علت ناهمخوانی با قوانین شرعی لغو کردند. امام خمینی معتقد بود برخی بندهای این قانون غربی است و با سنت‌های اسلامی ارتباطی ندارد و پس از آن خواستار رعایت حجاب اسلامی توسط زنان شدند: «در وزارتخانه‌های اسلامی نباید زن‌های لخت بیایند. زن‌ها بروند، اما باحجاب باشند. از فردا باید بانوان با حجاب اسلامی در وزارتخانه‌ها حاضر شوند»

فردای اعلام نظر آیت الله خمینی بسیاری از ادارات از ورود زنان بی‌حجاب به ادارات جلوگیری کردند و همه این‌ها باعث بروز برخی اعتراضات در حکومت جدید انقلابی شد. اعلام مواضع آیت الله خمینی با روز جهانی زن یک روز فاصله داشت و در روز هفدهم اسفند ماه سال ۱۳۵۷ حدود هشت هزار نفر از زنان معترض به حجاب و لغو قانون حمایت از خانواده در دانشگاه تهران به تظاهرات خیابانی دست زدند. 

تظاهرات خیابانی زنان با خشونت مواجه شد و ناآرامی‌ها با سخنرانی رادیویی آیت الله طالقانی که می‌گفت «درباره حجاب اجباری در کار نیست» فروکش کرد، با این حال مدتی بعد حجاب اجباری در ایران تایید شد.