افتتاح سعدیه توسط محمدرضا شاه پهلوی

رویداد۲۴ علیرضا نجفی: تصویر ثبت شده در اردیبهشت ماه سال ۱۳۳۱ که محمدرضاشاه پهلوی و ثریا اسفندیاری را در حال افتتاح آرامگاه سعدی در شیراز نشان می‌دهد.

سعدی یکی از بزرگترین شاعران و هنرمندان سراسر تاریخ ایران است. وی هم از منظر خلاقیت ادبی و هم بخاطر محتوای آموزه‌های اخلاقی و عملی خود مورد توجه ایرانیان بوده است. تا پیش از وجود آموزش و پرورش رسمی در ایران، کودکان با آثار سعدی زبان فارسی را یاد می‌گرفتند و بسیاری از اشعار و گفتارش در زبان فارسی تبدیل به ضرب المثل شده‌اند.

سعدی در دهه هفتم هجری درگذشت و پیکرش را در خانقاهی که سال‌ها در آن زندگی می‌کرد، دفن کردند. اما برای سال‌های سال آرامگاه درخور و شایسته‌ای نداشت و در دوران معاصر نیز آرامگاه او که امروز سعدیه نامیده می‌شود، دیرتر از آرامگاه شعرایی مانند فردوسی بازسازی شد؛ این امر دو دلیل عمده داشت. یکی سنی مذهب بودن سعدی و گرایشش به نظامیه‌های بغداد بود و دیگری موج نقد آثار سعدی بود از از زمان مشروطه آغاز شده بود که هما کاتوزیان آن را «سعدی کشی» در ایران معاصر می‌نامد.

آرامگاه سعدی طی سه قرن پس از وفاتش آرامگاهی ساده بود که مردم گاه به زیارت آن می‌رفتند. اما با ترویج مذهب تشیع در ایران آرامگاه سعدی سنی مذهب نیز خلوت شد و در سال ۹۹۸ هجری یعقوب ذوالقدر، حاکم شیراز که با صفویان متحد بود دستور تخریب آرامگاه سعدی را داد. یعقوب ذوالقدر شیعه بود و این کار را برای خودشیرینی در برابر صفویان متعصب‌تر از خود انجام داد.

حدود ۲۰۰ سال پس از این ماجرا سعدی شیرازی آرامگاهی نداشت تا اینکه کریمخان زند به علت روحیه شیراز دوستی خود دستور ساخت مقبره‌ای برای سعدی را داد. در این آرامگاه جدید طبقهٔ پایین دارای راهرویی بود که پلکان طبقه دوم از آنجا شروع می‌شد. در دو طرف راهرو دو اتاق کرسی‌دار ساخته شده بود. در اتاقی که سمت شرق راهرو بود، قبر سعدی قرار داشت و معجری چوبی آن را احاطه کرده بود. قسمت غربی راهرو نیز موازی قسمت شرقی، شامل دو اتاق می‌شد، که بعد‌ها شوریده شیرازی شاعر نابینای شیرازی در اتاق غربی این قسمت دفن شد.

در دوران قاجاریه، اما علمای شیعه بسیار قدرت گرفته بودند و دوباره دستور تخریب آرامگاه سعدی را دادند. داماد فتحعلی شاه، یعنی فتحعلی خان صاحب دیوان، دوباره آرامگاه سعدی را بازسازی کرد. اما بنای آن ابدا در خور این شاعر بزرگ نبود. در سال ۱۳۰۰ مجلس شورای ملی تصمیم به بازسازی مقبره شعرایی مانند حافظ و فردوسی گرفت، اما آرامگاه سعدی تا اواخر دهه سی بازسازی نشد. دلیل این امر نفرت مشروطه خواهان از سعدی بود.

بیشتر بخوانید: بازسازی آرامگاه فردوسی در دوره رضا شاه پهلوی

به گزارش رویداد۲۴ عمده آثار سعدی در باب شیوه زندگی و آموزه‌های اخلاقی بود و طبعا اخلاقیات مرسم زمانه خودش را بازتاب می‌داد. با ورود مدرنیته به ایران چنین اخلاقیاتی مورد پذیرش نبود. باور به تقدیرگرایی، ستایش شاهان، اخلاقیات زهدباور، زن‌ستیزی و ترویج نابرابری جنسیتی و عشق اروتیک به کودکان موارد مورد نقد روشنفکران مشروطه به آثار سعدی بودند که در بسیاری از موارد نیز این ایرادات وارد بود.

آخوند زاده، میرزا آقاخان کرمانی و طالبوف نخستین منتقدان اخلاقیات و اندرز‌های اکنون دیگر کهنه شده سعدی بودند و این روند تا جایی ادامه پیدا کرد که احمد کسروی درباره سعدی نوشت: «سعدی اندیشه‌های پست و بی‌خردانهٔ زمان خود را به قالب سخن ریخته و به‌صورت پند و اندرز بیان کرده‌است.»

با اینکه نقد‌های اخلاقی و اجتماعی به سعدی وارد بود، اما وی به لحاظ بیان ادبی خود، به ویژه در نثر، از بزرگترین ادیبان تاریخ ایران به حساب می‌آمد و اشعار عاشقانه و غزلیاتش نیز زیبا و گاه تکان‌دهنده بودند و نمی‌شد بالکل به آرامگاه و محل دفنش بی‌توجه بود. به همین دلیل حکومت شاه جوان در اواخر دهه سی تصمیم به بازسازی آرامگاه سعدی گرفت و قسمتی از مالیات قند و شکر را برای بازسازی سعدیه صرف کرد.

ساختمان جدید سعدیه را محسن فروغی معمار نامدار ایرانی و فرزند محمدعلی فروغی ساخت که پدرش نیز تصحیح بی‌نظیری از کلیات سعدی ارائه داده بود. محمدرضا شاه پهلوی پس از اتمام بنای جدید آرامگاه سعدی برای افتتاح این مکان به شیراز رفت و چنین جملاتی را در سعدیه گفت: «بسی خوشوقت و شادمانم که امروز در این سرزمین تاریخی آرامگاه استاد سخن شیخ مصلح‌الدین سعدی را که بنیادش به دستور من و کوشش و پایمردی انجمن آثار ملی نهاده شده‌است، افتتاح می‌کنم. سعدی پایه سخنرانی را بر اساسی گذاشت و حد زیبایی ادبیات پارسی را به جایی رسانید که می‌توان گفت: حد همین بود سخندانی و زیبایی را. ای استاد ارجمند، در جوار فضل و عنایت خداوندی خوش و شادباش که روان ادب و زبان پارسی با سخنان روح‌پرور تو همیشه زنده و گویا است.»

طی سال‌های بعدی نیز سعدیه رشد و گسترش بیشتری یافت و اطراف آن نیز ساخته شدند و امروز یکی از مکان‌های مهم فرهنگی ایران است.