خاندان پهلوی هنگام خروج از ایران چقدر پول با خودشان بردند؟

رویداد۲۴ سارا ریاضی: روز دوشنبه علی بهادری جهرمی سخنگوی دولت ابراهیم رئیسی در صفحه توییترش فهرستی از اموال مردم ایران را برشمرد که محمدرضا شاه پهلوی هنگام خروج از ایران خارج کرده است. در این فهرست علاوه بر ۳۵ میلیارد دلار پول نقد، لیستی از جواهرات از جمله «۳۸۴ چمدان جواهر و الماس»، «دو تاج با ۵ هزار قطعه الماس»، «۵۰ قطعه زمرد» و «۳۶۸ حبه مروارید که از نظر قیمت غیر قابل تخمین است» را به عنوان بخشی از اموال نام برد که شاه هنگام قرار با خود به خارج برده است.

این فهرست واکنش‌های بسیاری در پی داشت؛ یکی از اولین واکنش‌ها توسط حسین دهباشی نویسنده و تاریخ‌پژوه مطرح شد که در کامنت توییت جهرمی نوشت: «برخلاف ادعای مهمل شما، کلیه جواهرات خاندان سلطنتی، از جمله دو تاج مذکور هم اینک در موزه جواهرات بانک مرکزی موجود است و ساعت ۱۴ تا ۱۷ روز‌های شنبه تا سه‌شنبه هر هفته جهت بازدید عموم در دسترس است.»

وحید بهمن دیگر پژوهشگر تاریخ هم در پاسخ به سخنگوی دولت رئیسی نوشت: «همینجا اعلام می‌کنم با توجه به اسناد و دفاتر و صورت‌جلسه‌های خزانه ملی، دقیقا نام و تصویر و شماره ثبتی جواهراتی را که ادعا می‌کنید محمدرضا شاه پهلوی با خود از ایران برده را اعلام کنید، تا با توجه به اسناد قبل و بعد ۵۷ ثابت کنم که دروغ می‌گویید.»

فرح پهلوی هم به این ادعا واکنش نشان داده است. او در گفت‌وگو با رادیو فردا گفته در دی‌ماه ۱۳۵۷ و هنگام خروج از کشور، بخش بزرگی از جواهرات را در «گنجه‌های کاخ نیاوران» جا گذاشته است. فرح پهلوی مدعی شده نیم‌تاجی که «متعلق به خودش» بوده را هم همراه نبرده است. او گفته «با خودم پوتین‌هایم را آوردم، اما حتی تنها نیم‌تاجی را که متعلق به خودم بود که الماس و فیروزه‌نشان بود، گذاشتم ایران و آمدم، چون در آن حالت روحی که بودم، گفتم این نیم‌تاج را می‌گذارم باشد در کاخ نیاوران، اگر برگشتم آن را [بر سر] می‌گذارم و اگر برنگشتم، هیچ وقت نمی‌خواهم نیم‌تاج بگذارم.»

حمید روحانی رئیس پیشین مرکز اسناد انقلاب اسلامی، در گفت‌و‌گویی با خبرگزاری ایرنا تکذیب خروج اموال توسط محمدرضا شاه پهلوی به هنگام ترک ایران را «دروغی روشن» خوانده و گفته جواهراتی که آن‌ها برده‌اند و پول‌هایی که در بانک‌های خارجی داشته‌اند به اندازه‌ای است که «اگر تا صد پشتشان هم بخورند باز باقی است.»

بیشتر بخوانید: تاریخ رسیدگی به اموال مسئولان در ایران؛ از پهلوی تا امروز

اسناد تاریخی درباره خروج اموال توسط شاه چه می‌گویند؟

ویلیام برنیگین همزمان با انقلاب اسلامی در بهمن ماه ۱۳۵۷ یادداشتی در واشنگتن‌پست نوشته و ثروت پهلوی را در آن تخمین زده است. در این گزارش به شایعاتی که در واپسین روز‌های حکومت شاه در ایران مبنی بر دست داشتن اشرف پهلوی خواهر محمدرضا شاه در قاچاق مواد مخدر اشاره شده وهمچنین اطلاعاتی درباره ثروت خاندان پهلوی آورده شده و در توصیف این ثروت از عبارت «سرسام‎آور» استفاده شده است؛ به این معنی که این ثروت بیش از حد بوده است.

گزارش واشنگتن پست در روز فرار شاه از ایران نوشته شده است. نویسنده در این یادداشت می‌گوید «محمدرضا شاه پهلوی، همسر، همراهان، دستیاران و محافظانش امروز ایران را برای آینده‌ای نامعلوم ترک کردند و در این وضعیت حداقل یک چیز مسلم است؛ هر کجا که بروند، شاه و خانواده‌اش جیبشان خالی نمی‌ماند.»

بر اساس این گزارش در طول ۵۳ سال سلطنت پهلوی، خاندان شاهنشاهی ثروت هنگفتی به دست آورده‌اند که تخمین آن به میلیارد‌ها دلار می‌رسد. یک اقتصاددان ایرانی، دارایی کل خاندان سلطنتی را بیش از ۲۰ میلیارد دلار تخمین می‌زند، مبلغی سرسام‌آور که احتمالاً از ثروت هر یک از خانواده‌های سلطنتی دیگر کشور‌های تولیدکننده نفت خاورمیانه بیشتر یا حداقل برابر است. این منبع آگاه در آن زمان در گفتگو با واشنگتن پست، رقم ۱ میلیارد دلاری برای ثروت شخصی شاه را حداقلی خوانده و گفت که این رقم چندین برابر است.

از سوی دیگر در مورد اموال خارج شده از ایران به فهرست اموال اقوام خاندان سلطنتی هم باید اشاره کرد و نباید تنها به خانواده محمدرضا شاه پهلوی بسنده کرد. واشنگتن‌پست درباره فهرست اقوام ثروتمند سلطنتی که ایران را ترک کرده‌اند هم به بیش از ۶۳ شاهزاده و شاهدخت اشاره کرده که از سیشل تا برزیل پناهنده شده‌اند و همه این‌ها بخش زیادی از ثروتشان را از ایران خارج کرده‌اند.

واشنگتن‌پست به نقش بنیاد پهلوی در خلق ثروت شخصی برای خاندان پهلوی هم اشاره کرده و نوشته «ابزار اصلی ثروت شاهنشاهی ایران چه در داخل و چه در خارج از کشور، بنیاد پهلوی بوده است. این بنیاد در ظاهر یک موسسه خیریه، اما در عمل عمدتاً یک خانه سرمایه‌گذاری سودآور است که بسیاری از منافع تجاری خانواده پهلوی را خلق و وجوه را به اعضای خود منتقل می‌کند.»

بر اساس این گزارش سابقه رسمی دارایی‌های این بنیاد هرگز منتشر نشده، اما فهرستی که ظاهراً توسط یکی از کارمندان ارشد این بنیاد تهیه شده، نام ۲۰۷ شرکتی را که بنیاد یا اعضای مختلف خانواده سلطنتی در آن‌ها سهام دارند افشا کرده است. این فهرست از بانک‌های بزرگ جهان گرفته تا یک باشگاه بولینگ را در برمی‌گیرد.

این رسانه آمریکایی به یک اختلاف حساب گسترده در درآمد‌های نفتی ایران در زمان محمدرضا شاه و مقدار پولی که در خزانه دولتی ایران واریز می‌شده هم اشاره کرده و این اختلاف را بخشی از ثروت خاندان پهلوی خوانده است. بر اساس این گزارش تفاوت‌هایی بین درآمد نفتی حاصل از صادرات مستقیم اعلامی شرکت ملی نفت ایران و درآمد‌های ارزی گزارش شده توسط بانک مرکزی وجود داشته است.

به گزارش رویداد۲۴ یک اقتصاددان غربی در آن زمان به واشنگتن پست گفته که وقتی سعی کرده درآمد نفتی را پیش‌بینی کند، متوجه این اختلاف که «حدود ۲ میلیارد دلار در سال» بوده، شده است. به گفته این اقتصاددان غربی توضیح بانک مرکزی این بوده که شرکت ملی نفت ایران ملزم به تبدیل فوری ارز نیست و اغلب وجوه را برای مدتی در بانک‌های خارجی نگه می‌دارد. اما به زعم واشنگتن‌پست توضیح دیگر این است که بخشی از درآمد نفت ملی به حساب بانکی سوئیسی بنیاد پهلوی جهت استفاده خانواده سلطنتی و شاه و تأمین مالی عملیات مخفی خارجی توسط پلیس مخفی ایران، یعنی ساواک، منتقل می‌شده است.

دو سال پیش از پایان سلطنت پهلوی هم گزارشی توسط روزنامه‌های فرانسوی منتشر شده بود که موید ادعای واشنگتن‌پست است. یک روزنامه فرانسوی دو سال قبل از انقلاب صورت‌حساب یکی از حساب‌های بانکی بنیاد پهلوی در یکی از بانک‌های سوئیس را افشا کرده بود. این صورت‌حساب نشان می‌داد که شرکت نفت ایران ظرف مدت یک ماه ۱۲ میلیون دلار به حساب این بنیاد منتقل کرده است.

بیشتر بخوانید: اشرف پهلوی؛ پلنگ سیاه دربار

ثروت خانواده شاه چقدر بود؟ 

واشنگتن‌پست منبع دیگر ثروت خاندان پهلوی را تجارت مواد مخدر توسط خواهر دوقلوی شاه و چند تن از مقامات سابق دربار خوانده و به نقل از منابع آگاه نوشت خانواده سلطنتی «تریاک و حشیش ایرانی از کشور خارج می‌کردند و هروئین و کوکائین وارد می‌شد.» به گفته این منابع «اشرف پهلوی درگیر هر چیزی بود که بوی پول می‌داد.»

طبق فهرست واشنگتن‌پست از سرمایه‌گذاری‌های خانوادگی پهلوی‌ها، همسر احمدرضا برادر ناتنی شاه، دارای سهام یک شرکت بیمه خارجی بوده است. شهنازدختر شاه، سهام یک شرکت ژاپنی مونتاژ دوچرخه و موتورسیکلت را در اختیار داشته است.  محمودرضا برادر ناتنی دیگر شاه یکی از سهامداران اصلی یک شرکت تولید تایر بوده است.

اموال شاه در خارج ایران

نیویورک‌تایمز در مقاله‌ای که همزمان با خروج شاه از ایران نوشته اموال محمدرضا را بیش از ۱ میلیارد دلار تخمین زده است. این روزنامه آمریکایی به نقل از بانکداران گفته اموال خانواده پهلوی بین ۲ تا ۴ میلیارد دلار برآورد شده و این مقدار طی دو سال توسط خاندان سلطنتی از ایران به آمریکا منتقل شده است. در این گزارش به بندی از بودجه دولت ایران در زمان شاه اشاره شده که به «رهبری عالی دولت» تخصیص پیدا می‌کرده است. بودجه مربوط به این بند در سال ۱۹۷۶-۷۷ (سال ۱۳۵۵) حدود ۴۳ میلیون دلار بوده است. علاوه بر این سال ۱۹۷۶ یک میلیارد دلار دیگر هم در بودجه به حساب یک صندوق واریز شده که ظاهرا مدیریت آن با خاندان پهلوی بوده است.

نیویورک تایمز در گزارش خود اسنادی که وزارت دادگستری جمهوری اسلامی درباره جزییان دارایی‌های بنیاد و بستگان پهلوی ارائه کرده را تقریبا دقیق ارزیابی کرده است. بر اساس ان اسناد پهلوی‌ها در ۱۷ بانک و شرکت بیمه، از جمله مالکیت ۸۰ درصدی در سومین شرکت بزرگ بیمه کشور، ۲۵ شرکت فلزی، ۸ شرکت معدنی و ۱۰ شرکت مصالح ساختمانی منافع داشته‌اند. ۲۵ درصد از بزرگترین شرکت سیمان، ۴۵ شرکت ساختمانی، ۴۳ شرکت مواد غذایی و ۲۶ شرکت در تجارت یا بازرگانی، از جمله سهم مالکیت تقریباً تمام هتل‌های بزرگ ایران از آن پهلوی‌ها بوده است.

برخی از این هلدینگ‌ها، سرمایه‌گذاری مشترک با شرکت‌های آمریکایی داشته‌اند و این یعنی منافعشان خارج از ایران به حسابشان واریز می‌شده است. یکی از مهمترین آن‌ها سهم ۱۰ درصدی شرکت جنرال موتورز از مجموع سهام ۴۵ درصدی ایران در جنرال موتورز بوده است. نیویورک تایمز با استناد به کتاب «رابرت گراهام» روزنامه نگار بریتانیایی درباره ایران، دارایی‌های بنیاد پهلوی را ۲.۸ تا ۳ میلیارد دلار تخمین زده است.

یکی از اهداف بنیاد پهلوی از بدو تاسیس، تامین نیاز‌های مالی اعضای پهلوی بوده است. نیویورک‌تایمز به یک گزارش منتشر نشده از بنیاد اشاره کرده و گفته در بندی از این گزارش آمده «کمترین کار این بنیاد جستجوی اقوام دور و نزدیک بنیانگذار سلسله پهلوی و رسیدگی به نیاز‌ها و نیاز‌های اولیه آن‌هاست، زیرا رفاه از خانه آغاز می‌شود و هیچ بنیادی نمی‌تواند نسبت به الزامات اساسی اقوام خونی خود بی‌تفاوت باشد.»

بر اساس گزارش نیویورک تایمز، همین گزارش نشان داده که تنها در ژوئن ۱۹۶۲ مبلغی بالغ بر ۲۶ میلیون دلار به ۹ نفر از اعضای خانواده پهلوی پرداخت شده است. مشخص نیست آیا این پرداخت‌ها در آن زمان یک پرداخت ماهانه معمولی به خانواده بوده یا نه.

منابع درآمدی خانواده پهلوی نشان می‌دهد آن‌ها ثروت فراوانی در اختیار داشته‌اند و مانند سایر ایرانیان ثروتمند، سپرده‌های قابل توجهی در حساب‌های بانکی سوئیس باز کرده و اقامتگاه‌های لوکسی در لندن، نیویورک و کالیفرنیا خریداری کرده بودند.

سال ۱۳۵۸ جمهوری اسلامی دعوایی را در دادگاه آمریکا منهتن علیه محمدرضا شاه پهلوی و همسرش اقامه کرد و خواستار پرداخت غرامت ۵۶.۵ میلیارد دلاری و واگذاری فوری این رقم به جمهوری اسلامی شد. در اقامه دعوای مذکور گفته شده بود «محمدرضا ۲۰ میلیارد دلار از دارایی‌های دولت ایران را از طریق بنیاد پهلوی و ۵ بنیاد دیگر به حساب شخصی خود منتقل کرده است.» در این پرونده که جمهوری اسلامی اقامه کرده بود تاکید شده بود که رقم واقعی اموالی که از ایران توسط پهلوی برده شده مشخص نیست، چون شاه همه اسناد را نابود کرده است.

با وجود این اسناد تاریخی، خاندان پهلوی ارقام ثروت خارج شده از ایران را تایید نکرده‌اند. رضا پهلوی در گفت‌وگویی که سال ۱۳۸۹ با صدای آمریکا انجام داده در پاسخ به پرسشی درباره ثروت خانواده سلطنتی به هنگام ترک ایران مدعی شده جمهوری اسلامی در طول سالیان «چندین مرتبه، در سه کشور مختلف» خانواده پهلوی را دادگاهی کرده است و «هر بار خانواده ما تبرئه شد، چرا که کوچک‌ترین سند و مدرکی برای پشتیبانی از ادعا و اتهام‌شان نداشتند.» او میزان اموال محمدرضا شاه در خارج از ایران در زمان فوتش را حدود ۶۲ میلیون دلار تخمین زده است. با این حال خاندان پهلوی خروج جواهرات از ایران را تکذیب کرده‌اند.

محمدرضا پهلوی در کتاب «پاسخ به تاریخ» با اشاره به خدمات پدرش رضاشاه پهلوی، به روند سازماندهی ثروت تاریخی پهلوی‌ها اشاره کرده و نوشت: «به فرمان پدرم یک نظام پولی ایجاد گشت و پشتوانه واحد پول ایران، طلا و جواهرات سلطنتی قرار گرفت. جواهراتی که قسمت اعظم آن‌ها یادگار فتوحات نادرشاه در هند بود. یکی از این سنگ‌های گرانبها الماس معروف و زیبای دریای نور است که ظاهرا زیباتر از الماس کوه نور می‌باشد که متعلق به بریتانیای کبیر است.»

او در ادامه نوشته «این گوهر گرانبها و همه جواهرات دیگر سلطنتی که متعلق به ملت ایران است در خزانه بانک مرکزی ایران نگاهداری می‌شود. تمام هدایا و گوهر‌های گرانبهایی نیز که در زمان سلطنت خاندان ما دریافت یا خریداری شد به همین خزانه سپرده شده و به ارزش و تنوع آن افزوده است.»

حقیقت آن است که علی بهادری جهرمی درباره خروج تاج شاهنشاهی از ایران اطلاعاتی ندارد و مانند ده‌ها گافی که قبلا داده بود، باز هم گاف داده است؛ اما این به آن معنا نیست که کلیت حرفش نادرست است، بلکه درباره ثروت خاندان پهلوی احتمالا کم هم گفته باشد.

ثروت محمدرضا شاه در خارج از کشور یک دلیل تاریخی مهم دارد که به ماجرای کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ باز می‌گردد که شاه و ثریا در ناآرامی‌های آن سال از ایران فرار کردند و آنگونه که در اسناد تاریخی آمده، در آن دوره که شاه در خارج ایران به سر می‌برد، در بدترین وضعیت مالی بود. برخی تاریخ‌نگاران معتقدند از آن تاریخ به بعد وقتی شاه به ایران بازگشت، به خود قول داد دیگر چنین اتفاقی برایش تکرار نشود و در صورت خروج از ایران، دست‌کم به مشکل مالی برنخورد. سهام، پول، املاک و شرکت‌هایی که شاه در خارج ایران داشت، همگی مربوط به سال ۱۳۳۲ به بعد هستند که به نوعی زندگی شاه و خانواده‌اش در خارج کشور را تامین کرده است؛ کافی است به این فکر کنید که یک خانواده ۴۳ سال با همان ثروت در بهترین سطح رفاه زندگی می‌کنند و هنوز بخش کوچکی از آن ثروت هم خرج نشده است.

تصاویری که از خانه رضا پهلوی منتشر شده است